Oliemolen Verhelst

De Oliemolen Verhelst (naar de molenaar van 1580) was een houten oliewindmolen aan de oostzijde van de huidige Witte Beerstraat, halverwege tussen de Legeweg en de Gistelsesteenweg (op het plan nr. 1). Aan de overkant van de "Gistelweg" stond tot 1578 het Magdalena Godshuis.

Een eerste staakoliemolen was voor 1432 al verdwenen. Lijsebette, de weduwe van Joris vander Gracht, nam toen een stuk land met een huis, een oliemolenwal en een "duufhuus" in eeuwige en erfelijke cijns van het Sint-Janshospitaal. Deze grond lag buiten de Smedenpoort, aan de noordwesthoek van de muur van het Godshuis voor pestlijders Magdalena, tussen de "Rechter Heerstraat" die naar Varsenare leidt en een voetweg.

Pieter Janssin Kende en zijn vrouw Lijsebette namen in 1446 dezelfde molenwal waar vroeger een molen op stond in eeuwige en erfelijke cijns van het Sint-Janshospitaal.

De molen werd evenwel herbouwd. We zien hem prijken op een panoramatekening van ca. 1550.

Op de Stadsplattegrond van Jacob van Deventer, ca. 1560 en op de Kaart van het Brugse Vrije, geschilderd door Pieter Pourbus in 1571  zien we molens op het grondgebied van Sint-Baafs. We kunnen ze zelfs perfect lokaliseren : twee aan de noordkant van de Legeweg, één tussen de Legeweg en de Gistelsesteenweg en één langs de zuidkant van de Zandstraat achter het oorspronkelijke Pannenhuis.

Deze vier molens stonden op de Paallanden van de stad Brugge. De Paallanden behoorden bestuurlijk tot de stad Brugge, maar lagen buiten de omwalling van 1297-1299. Op de kaart van Pourbus is de grens van de Paallanden mooi aangegeven door een rechte rode lijn. Het oostelijk deel van Sint-Baafs, inclusief de kerk, was Paallandengebied. In 1578 werden bijna alle gebouwen binnen de Paallanden afgebroken in opdracht van het Brugse stadsbestuur zodat mogelijke calvanistische troepen zich niet in deze gebouwen zouden verschansen.

In register 5, folio 6 van de Zestendelen extra muros (buiten de stadsomwalling) staat het volgende :"Een oliemuelen metten walle, metgaders een wuenhuys, lande daermede gaende, staende buyten der Smedepoorte byden Godshuijse van Ste Magdaleene wijlen was, pertinent Heindryc Verhelst". Op folio 4 van hetzelfde register lezen we: "Twee ghemeten 60 roeden alsvoren, tusschen de twee oliemuelens, by den Hooghe Wech loopende naer Varsenare...".

Heindryc Verhelst was in 1580 dus de eigenaar. in 1587 werd de molen verkocht aan Pieter Blijaert. In 1609 moet hij al verdwenen zijn, want deze grond "waer eertyds een oliemeulen op gestaen heeft", werd doorverkocht aan Melchior van Blootacker.

In de ommeloper van de Watering van Blankenberge uit 1629 vinden we de weduwe van Melchior Van Blootacker als eigenaar van het perceel en is er bovendien nog een verwijzing naar de verdwenen oliemolen: "Vidua Melchior Blootacker ten westeijnde daeraan, 2 strijngen, den westersten smallest, met wijlent een huuseken bijden suutoosthoeck, ende den muelenwal daer wijlent de olie muelen placht op te staen hier in ligghende, streckende metten noortijnde inde halve Langestrate (=Legeweg) en suuteijnde inden Oudenburgh Wech (nu Gistelse Steenweg), 4 gemeten, 2 lijnen, 28 roeden..." (in het Brugse Vrije was 1 gemet=0,4423 ha, 3 lijnen=1 gemet, 100 roeden=1 lijne)

In de ommeloper van 1663-1665 is er geen verwijzing meer naar de molen of molenwal.

Daar de molen er in 1580 nog stond, kan het zijn dat hij niet afgebroken werd toen de Paallanden ontruimd werden in 1578, tenzij hij kort na deze ontruiming, toen het calvinistische stadsbestuur geïnstalleerd was, opnieuw opgericht werd.

Archieven
Archief OCMW Brugge, Charters Sint-Janshospitaal, 1432, nr. 1134.
Archief OCMW Brugge, Charters Sint-Janshospitaal, 1446, nr. 1179.
Stadsarchief Brugge, Zestendeel Buiten de stad, 5e register, f° 4 & 6 (1580-1796).

Werken
Jos Demarée & Joseph Cornelissis, De molens van Sint-Andries, Brugs Ommeland, XLIV, 2004,  2,  p. 85-108; 3, p. 131-144.