Oudenbergmolen

De Oudenbergmolen of Van Maldersmolen was een houten korenwindmolen aan de oostzjide van de Vierwindenstraat (nr. 32), op de Oudenberg, Molenkouter, op 2,1 kilometer ten zuidwesten van de kerk van Onkerzele en op de grens met Geraardsbergen.

Aan de stad Geraardsbergen werd op 20 augustus 1546 octrooi verleend om er twee molens te bouwen. De abdij van Geraardsbergen, met haar gevoegden, verzette zich tegen de verlening van dit octrooi, gesteld dat hun rechten op drie molens in de streek daardoor geschaad zouden worden. Het kwam tot een proces voor de Grote Raad van Mechelen met als eisers: Jeronimus Ruffault, abt van de Sint-Adriaansabdij in Geraardsbergen, samen met
- Françoise van Luxemburg, prinses van Gavere, als vrouwe van Viane;
- Marie van Bouchout, als vrouw van Boelare;
- Meester Andries Garitte en zijn vrouw Ysabeau de Linge, en Jehenne Spittaels.
Verweerder was de stad Geraardsbergen.
Blijkens het vonnis uit 1548 werd het verzet gegrond verklaard.

De Sint-Adriaansabdij van Geraardsbergen sloot op 30 september 1548 een akkoord met de stad Geraardsbergen, waarbij de abdij ten behoeve van de inwoners en de omwonenden van de stad een korenwindmolen zou bouwen. Dat akkoord en zijn uitwerking kwamen er niet spontaan. Het was zelfs nodig een proces te voeren voor de Grote Raad van Mechelen, met de Sint-Adriaansabdij als eiser en de stad Gerardsbergen als verweerder om dit onderling akkoord te bevestigen. In het vonnis van 1  februari 1549 (n.st.) werd een "willige condemnatie" uitgesproken.

Uit de penningkohieren van Onkerzele van 1571 (f° 3v°): "Jacop Staliris heeft in pachte vanden prelaet van Ste Adriaens zekeren wintmuelen met een bundre erfs tsjrs voor 7 pont grooten ende twee mudden terwen 36 p. tsamen 120p. par. tsrs".

We zien hem aangeduid op:
- Villaretkaart (1745-1748) met het symbool van een staakmolen en met de benaming "M(oul)in de Grandmont"
- Ferrariskaart (ca. 1775) met het bruin symbool van een staakmolen
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844) met het rond grondvlak van een stenen molen,
- Topografische kaart van Vandermaelen (ca. 1850)
- Kadasterkaart van P.C. Popp (ca. 1855) met een tekeningetje van een stenen molen

Samen met de andere abdijmolens (de Binnenmolens en de Zaagmolen te Geraardsbergen en de windmolen van Overboelare), werd de Oudenbergmolen in november-december 1794 te koop aangeboden (zie in bijlage de aankondiging in de Gazette van Gend, 10 en 20 november, 2 december 1794). Koper was de rijke eigenaar-bankier Albert Spitaels uit Geraardsbergen. Hij bood al deze molens o.m. in 1819 te huur aan (zie in bijlage de aankondiging in het Brussels dagblad L'Oracle van 27 november 1818).

Op 23 prairial (1801) werden in de herberg den Anker, staande tussen de twee bruggen in Geraardsbergen, bewoond door Petrus Deglas, publiek verhuurd: 1° Alle binnenwatermolens op de Dender, draaiende met vier waterwielen, resp. als tarwe-, koren- en moutmolen, en een dubbele oliestampmolen, met een commodieus huis daar annex; 2° Een stenen Hollandse graanwindmolen, draaiende met drie koppels stenen, boven een schorsmolen, staande in Overboelare buiten de Lessense Poort dichtbij de stad; 3° Een graanwindmolen, draaiende met drie koppels stenen, staande in Onkerzele, dicht bij de Oudenberg; 4° Een dubbele oliestampmolen en zaagmolen, staande op de rivier de Kleine Dender, voorzien van schone zolders en houtstal, met een spacieuze kaai op de Dender, dienstig voor laden en lossen, het stapelen van bomen, gezaagd hout enz. De pachtvoorwaarden zijn in te zien ten huize van de eigenaar, J. Spitaels te Geraardsbergen, en op 12 floréal zullen die berusten in de voormelde herberg den Anker.

Uit het proces-verbaal van afpaling van de gemeene Onkerzele in 1819:
"il existe dans la commune deux moulins à vent, servant à moudre du grain, divisés en deux classes. La 1° classe, par sa situation et sa construction, doit être évalué à 400.00 dont le tiers déduit pour entretien selon la loi 133.34. Produit net 266.64. Tel est B n° 99 appartenant à Spitaels Albert de Grammont. La 2° classe est située section n° 193, appartenant à Van der Stockt Livin, meunier; il doit être évalué à 300.00. Déduction faite d'un tiers pour réparations et entretien, donne un revenu net de 200.00"

De molen werd herbouwd in steen tussen 1819 en 1830.

Eigenaars na 1810:
- 1819, eigenaar: Spitaels Albert, Geraardsbergen
- voor 1834, eigenaar: a) Spitaels-Van Yper Albert, de weduwe, in Geraardsbergen, b) Spitaels Benoit, eigenaar in Geraardsbergen, c) Spitaels Paulinus, eigenaar in Geraardsbergen en d) Spitaels Alexandrine, eigenares in Geraardsbergen
- 02.05.1838, verkoop: Van Malder Paulinus, molenaar in Onkerzele (notaris Evrard)
- later, eigenaar: Van Malder Leonard en consoorten
- 07.02.1884, verkoop: Bijl Uranie, eigenares in Geraardsbergen (notarissen Coppens en Rens)
- 10.08.1901, erfenis: Steppé-Bijl Cyriel, stoofmaker in Geraardsbergen (overlijden van Uranie Bijl)
- 30.08.1901, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Cyriel Steppé)

In september 1858 werd de molenaarsvrouw meegerukt door een draaiende molenwiek. Ze maakte een asomwenteling mee, maar de molen kon - op haar geroep - stilgelegd worden. De vrouw was erg geschokt, maar dit kon met een fles brandewijn gestild worden. Na enkele uren kon ze het voorval al lachend voortvertellen (zie bijlage).

In 1905 volgde de sloop na zware stormschade. De vroegere molensite maakt nu deel uit van een aaneengesloten huizenrij.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archieven en landkaarten
Algemeen Rijksarchief, Grote Raad van Mechelen, reg. 849, zaak nr. 36, f° 329-341, dd° 23.06.1548 - Nederlandstalig dossier). Geëxtendeerde sententiën GRM, dl. IV, p. 326, nr. 1084. De tekst van dit vonnis is ook, als retroakte, opgenomen in een later molendossier in de Raad van Vlaanderen (Rijksarchief Gent, Raad van Vlaandere., Correspondentie Fiscalen, nr. 30868, a° 1782).
Algemeen Rijksarchief, Grote Raad van Mechelen, reg. 849, zaak nr. 143, f° 1559-1564, dd° 01.02.1549 - Franstalig dossier).
Stadsarchief Gent, Penningkohieren Onkerzele, 1571, f°3v°.
Villaretkaart (1745-1748)
Ferrariskaart (ca. 1775)
Rijksarchief Gent, Raad van Vlaanderen, Correspondentie Fiscalen, nr. 30868 (1782).
Atlas der Buurtwegen (ca. 1842)
Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)

Gedrukte bronnen
Gazette van Gend, 9 juni en 10 juli 1788
Gazette van Gend, 10 en 20 november, 2 december 1794.
Gazette van Gend, 7 en 14 mei 1801, of 17 en 24 floréal jaar IX
“Supplément au N° 331 de L’Oracle” (Brussels dagblad), vrijdag 27 november 1818, p. 3.
Standaerd van Vlaenderen, 23.09.1858, p. 2.
De Denderbode, 09.07.1905

Werken
J.Th. de Smidt, et al. (ed.), "Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën berustende in het Archief van de Grote Raad van Mechelen", 6 dln., Brussel, Kon. Comm. voor de uitgave van oude wetten, 1966-1988, onder hoofdredactie van mr. J. Th. de Smidt (et alii), dl. IV, p. 358, nr. 1194 (Bouw van een stadswindmolen voor Geraardsbergen, 1549).
P. Huys, “Molens in en rond Geraardsbergen in 1786”, in: Molenecho’s, jrg. XXVI, 1988, 1, p. 26-30. "Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Eerste aflevering. De arrondissementen Aalst en Dendermonde", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XIV, 1960, 3 (Gent, 1962).
H. Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 6. Gemeenten O-R", Opwijk, 2006, p. 13.
Paul Huys, "Advertenties van industriemolens in het Brussels dagblad "L'Oracle" (1818)", Molenecho's, XXX, 2002, 4, p. 227.