Gaffelmolen

De Gaffelmolen of Corbeekmolen was een graanwatermolen op de nevenloop van de Dijle. Deze voedde eerst een losstaande molen, de Vliegmolen. Net voorbij de verbindingsarm stond een groep van twee molens tegenover elkaar, ter hoogte van de huidige Schapenstraat. De linkse was de Cropelmolen, de rechtse heette de Corbekemolen. Samen werden ze meestal de Gaffelmolen genoemd. De molens waren uitgerust met onderslagraderen.

Het leen van de Corbekemolen was sinds begin 1200 van de patriciërs “van Corbeke” en dit tot 1420 wanneer de molen één geheel gaat vormen met deze op de andere oever, de Cropelmolen. De Cropel bestond met zekerheid voor 1140 onder zijn eerste naam de “Wissecummolen”. Nadien gingen ze samen als Gaffelmolen door hun maalleven.

In het reglement van 1369 worden aanwljzingen gegeven voor het stellen van de «bakken vanden  Redingenmolen, van Bommale, van Corbeke ende inden Croepel» (1). Op het eerste gezicht zou men denken dat hier vier verschillende molens be­doeld worden, in feite zijn het er maar drie. Het voegwoord «ende» werd hier verkeerd gebruikt, hetgeen blijkt uit de tekst van de ordonnantie van 1430, uitgevaardigd door hertog Philips van St.-Pol, die spreekt over «die moelen te Corbeke inden Croepel» (2). Een achtiendeeuwse commentaar op deze ordonnantie bevestigt «dat den molen te Corbeeck in den Croe­pel niet is den Redingenmolen, maer den Gaffelmolen» (3) .

Een eerste vraag: slaat de term «croepel» op de molen of op de bocht van de Dijletak, die er langsheen liep? «Cropel» betekent in het middelnederlands kreupel en het woord is afge­leid van een Germaanse wortel, d.i. het begrip krimpen, buigen inhoudt (4). Anderzijds onderscheidde men vroeger «rechte­ molens» en «croepelmolens» d.w.z. schuinse molens (5). Als we verder nagaan dat de zegswijze «te Corbeke» laat vermoeden dat zij terugslaat op de geslachtsnaam van de familie, die de molen bezat of, meer waarschijnlijk, in leen hield, dan zouden we moeten besluiten dat we werkelijk met een schuinse molen te doen hebben.

Wie liet hem bouwen? Hier moeten we het ook bij veron­ derstellingen laren. Een document uit de XVIIIe eeuw, dat de belangen verdedigt van de Redingenmolen tegenover de Gaffel­molen, beweert dat deze  laatste na eerstgenoemde opgericht werd: «daerom is hunnen pegel (peil) vier duymen en half leegher als den onzen» (6). Wij zijn niet bevoegd om de juist­heid van dit argument te beoordelen; we weten trouwens niet wanneer de Redingenmolen zelf opgericht werd, zodat dergelijk onderzoek ons nog niet veel vooruit zou helpen .

Wel kunnen we vertellen dat in de XIIIe eeuw het geslacht van Cortbeke tot het Leuvens patriciaat  behoorde en dat twee van zijn leden als schepenen gezeteld hebben in de stadsraad (7). Het leenboek van hertog Jan III vermeldt een horen­leen, dat in die tijd door Arnold van Herent gehouden werd (8). Dit bestond grotendeels uit cijnsen op goederen, meestal te Leuven zelf gelegen. In 1530 was het Barbara de Mol, wedu­we van ridder Joost Absolons, die de hulde bewees en onder de talrijke items treft men volgende aan: «Item, Matheus vanden Eycke, molder, van synder molen door de Wolfspoorte in de Beghyne strate, geheeten de Gaffelmolen iij d.» (9).

Willem Boonen noteerde in 1598 in de telling van de Paro­chie van Sint-Kwinten: «den Gaffelmolen, toebehoorende Wil­lem van Boeckele, moldere aldaer, met zyne huysvrouwe ende hunnen soene, met eene maerte, houdende een peert ende eene koye» (10). De volgende eigenaar was Nicolaas van Boeckel, vermoedelijk de zoon van Willem, althans volgens het verhef van het horenleen door van Cutshem in 1750 (11). Daarna bezaten Merten Cansmans en zijn zuster Anna ieder de helft van de molen. Merten was de schoonzoon van Nicelaas van Boeçkel, wiens dcohter Catharina hij gehuwd had. Dit verklaart waarom hij een deel van de eigendom verwierf, maar hoe zijn zuster bij de zaak betrokken geraakte, is ons een raadsel. Het wijkboek van 1675 brengt ons de bevestiging van deze toestand en registreert dat de molen daarna op hun erfgenamen overging (12). Volgens het verhef van 1750 kwam het deel van Anna Cansmans door evictie in handen van de weduwe en de erfgenamen van Hendrick de Waersegger. Heel eigenaardig wordt geen woord gerept over Philips De Bruyn en zijn echtgenote Catharina  Bo­gaers, die volgens het jongste wijkboek sinds 1720 de molen verworven hadden. Hieruit blijkt eens te meer hoe omzichtig de officiële documenten behandeld moeten worden. Na Philips De Bruyn, ging de eigendom over op zijn zoon Everardus, ge­huwd met Elisabeth De Bruyn, die in 1734 in de doopacte van zijn zoon Guillielmus-Philippus (13). In het wijkboek is nu een gaping van een halve eeuw!

Intussen was Henricus Ciavers weduwnaar geworden en zelf overleden in 1771. Wat gebeurde daarna? Het enige dat we weten, is dat op 13-5-1794 Joannes-Franciscus Janssens en zijn vrouw M.J. Vandermaden de eigendom verwierven.

De speciale ligging van de molens in de buurt van het Begijnhof gaf aanleiding tot vele incidenten.

De raderen van de Gaffelmolen en van de meer stroomopwaarts gelegen Vliegmolen werden in beweging gebracht door een zijtak van de Dijle, waarvan niet geweten is of hij zijn ont­staan aan de natuur of aan mensenhanden te danken heeft. Toen de vijf molens rondom de noorderpoort van het Begijnhofeiland gebouwd werden, was het rooien van de bossen ten zuiden van de stad nog lang niet zo ver gevorderd als b.v. in de 16de eeuw. Geleidelijk werd de wateraanvoer dan ook onregelmatiger, zodat stilaan de molenaars alle moeite hadden om hun bedrijf op gang te houden. Ieder van hen zocht het laken naar zich toe te halen, tot nadeel van zijn confraters, natuurlijk. Uit de archiefstukken vernemen we dat in 1561 «Steven Vranckx, molder in den Graet - toebehoorende de selve stadt ende den Corbeeckmolen niet ma­len en conde, het welck hun bij den Dienaer van de Camer ver­boden wierde op de pene van 20 goude realen» (14).

De Schors-, Graet- en Redingenmolens genoten vanzelfspre­kend van de grootste watertoevoer, omdat  zij op de breedste arm gelegen waren. De molenaars van de Vlieg- en van de Gaf­felmolen, die op de smalle zijarm lagen, voelden zich benadeeld en gedurig rezen er geschillen over het waterverbruik.

In 1675 poogde Steven van Halle, molenaar in de Vliegmolen, het water naar zich toe te halen door zijn «stopberderen» hoger te zetten dan toegelaten was, met het gevolg dat huizen in het Begijnhof onderliepen. De Tolkamer greep in. De overtreder riep als argu­ment in dat «hy gelegen (was) aen een cleyn waterken, oft om beter te seggen aen eenen arm van de gemeijne Deijle». Hij ver­volgde zijn betoog met de bewering «dat boven dye is warachtich dat vuijt getrocken sijnde die berders vanden Graetmolen, ge­staen enden gelegen aenden vollen ende rechte waterstrom, den schede (d.i. zijarm ) bij mancquement van water niet en can mae­len». Ook de sluismeester werd door Steven van Halle beschul­digd het water op te houden. Geen enkel van die argumenten werd nochtans door de Tolkamer aanvaard. Deze moest niette­min nog menige keer tot een «visitatie ofte vue de lieu» over­ gaan om te beraadslagen over de middelen om aan de slechte roestand van de rivier te verhelpen (15).

De Gaffelmolen bleef malen tot aan de Franse Revolutie waarna de zone getransformeerd werd in onder andere een koekjesfabriek Meurrens.

Het Leuvense bevolkingsregister van 1800 bevestigt dat Joannes Franciscus (1736-1819) in Aarschot geboren was. Hij was de zoon van Petrus Janssens, molenaar op de windmolen van Kortrijk-Dutsel.

In 1765 verhuisde hij naar Leuven, waar hij op 29 juli 1766 met Magdalena Clavers (of Claevers, gedoopt 11 februari 1734, Sint-Jakob) huwde. Op deze manier is het hem gelukt om molenaar te worden, want Magdalena was de dochter van Henricus Clavers, meester-molenaar op de Gaffelmolen, en Maria De Bruijn (of De Bruyn, ged. 29 september 1720, Sint-Kwinten). Bovendien was Maria de dochter van Everardus, die ook de Gaffelmolen had bezeten, en Elisabetha, die eveneens De Bruijn heette. Joannes Franciscus is prominent in de stad geworden. Hij betaalde voor het eerst zijn "neiringhe geld" aan het ambacht in 1768 toen Henricus Clavers deken was. Hij is een van de twee dienende dekens in 1778 geworden, samen met Joannes Baptista Boels; rond 1790 werd hij overdeken.

Al op 8 september 1779 werd hij als meester-molenaar beschreven toen hij gekozen werd als provisor van de Sint-Kwintenskerk, en hij werd in een akte van 1790 vermeld als raadslid uit de Naties. Na de dood van Magdalena Clavers, begraven op 1 augustus 1776, trouwde Joannes Franciscus op 15 april 1777 met Anna Maria Van Dorne, maar zij overleed al tien maanden later op 15 februari 1778, drie weken na de geboorte van hun dochter Joanna Petronella. Op 26 februari 1782 trouwde hij voor de derde keer, met Theresia Vandermaelen en kreeg met haar zeven kinderen. In de volkstelling van 1796 werd Joannes Franciscus (58) als farinier ingeschreven, wonende op Schapenstraat met Theresia (35) en vijf huisbedienden.

Tegen 1818 wordt Joannes Franciscus als "huilier" beschreven dus blijkt dat de molen, overgegaan was tot olieslagen. In 1819 is Joannes Franciscus gestorven, zijn echtgenote in 1827. Het was zijn jongste zoon, Guillaume Jean François die de familiezaak voortzette. Hij trouwde met Marie Elisabeth Eulalie Staes (geb. 2 februari 1824 in Leuven) en kreeg twee zonen, Guillaume Jean Francois Isidore Marie, en Louis Maria Joseph Adèle Guillaume Henri Jean François en een dochter, Marie. Guillaume J.F. wordt in 1846 aangegeven als molenaar, weliswaar met een zekere Guillaume Crabbé ook als meunier en Henri Denies als Gen. Meunier. Guillaume J.F bezat eindelijk niet minder dan zeven molens in Leuven. In een akte van 1874 wordt hij alleen als industriel vermeld. In 1856 bouwde hij een imposant herenhuis naast de molen op de Schapenstraat. Uit het register van 1866 leren we dat Guillaume J.F. op 22 december 1877 overleed. In 1880 sloot zich zijn weduwe Marie Staes aan bij de Orde van de Berg Karmel en vertrok op 11 juli 1887 naar Marche-en-Famenne.

De Gaffelmolen werd in 1884 gesloopt. Op een bepaald moment stichtten Guillaume J.F.I.M., Louis Maria en hun moeder de collectieve maatschappij G.J.F Janssens op waarin vier van hun molens opgenomen werden. Dan bij akte van notaris Van Halteren in Brussel vormden ze in 1889 de naamloze vennootschap De Groote Vereenigde Molens samen met bankiers uit Parijs, Antwerpen en Brussel, (de liquidateurs van) la Société Anonyme des Usines des Trois Fontaines te Vilvoorde, la Société en Commun Edmond Bodart te Leuven, la Société en nom Collectif Jean Schul te Antwerpen en andere investeerders. Deze maatschappij had als hoofddoel de fabricatie en verkoop van meel, en mocht alle molens en fabrieken aanschaffen die dit doel dienden, ook in het buitenland. De familie Janssens droeg twee molens bij. Maar kort daarop, reeds in 1893, werden drie molens, die nog aan het bedrijf G.J.F. Janssens behoorden, gedwongen verkocht samen met enkele terreinen, op rekwisitie van la Banque de Bruxelles. Zelfs werd hun grande et belle maison de maître op de Schapenstraat verkocht. Een paar weken later werden de molens in bezit van De Groote Vereenigde Molens verkocht op bevel van de liquidateurs van het bedrijf.

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Janssens Joannes Franciscus, de kinderen, te Leuven
- 1843, rectificatie: Janssens-Staes Guillelmus Jan Frans, olieslager te Leuven (verklaring van 20.05.1843)
- 22.12.1877, erfenis: de weduwe en kinderen (overlijden van Guillelmus Janssens)

Het Gaffelmolen werd in 1884 gesloopt.

A. MEULEMANS, Melvyn COLLIER & L. DENEWET

Voetnoten

(1) Willem Boonen, op. cit., blz.  38.
(2) Stadsarchief Leuven, 1219, f° 227  r°.
(3) Stadsarchief Leuven, 3597.
(4) Dr. J. De Vries, Etymologisch Woordenboek, blz.  137.
(5) H. Herdies, De papiermolen te Vorst-Brussel, Eigen Schoon en de Brabander, 1960, blz. 228.
(6) Stadsarchief Leuven, 3597.
(7) M. Tits, op. cit., blz. 360, 361, 362.
(8) Ga!esloot, op. cit., blz. 8.
(9) Max de Troostembergh, op. cit., blz. 79, 80. de "Beghynestraete", Schapenstraat.
(10) Willem Boonen, op. cit., blz. 374.
(11) Max de Troostembergh, op. cit., blz. 113.
(12) Stadsarchief Leuven, 2544I VII/25.
(13) Stadsarchief Leuven, 2552, Wijkboek U, blz. 35. SAL 7626, schepenacte van 5-3-1744, verleden tn prima.
(14) Stadsarchief Leuven, 3452.
(15) Stadsarchief Leuven, 2044.
(76) Stadsarchief Leuven, 11708. Recettes et dépenses du métier des meuniers (1747-1795), 77
(77) Rijksarchief Leuven. Archief Sint-Kwintensparochie te Leuven, 2. Resolutieboek,
(79) Rijksarchief Leuven, Notaris Persoons, inv. 882/979, bestanddeel 36, akte 117, 29 september 1790.
Rijksarchief Brussel. Notaris Van Halteren, 1889.
Rijksarchief Leuven, Notaris Roberti akte 16 augustus 1893.
Rijksarchief Leuven, Notaris Hollanders, akte 12 september 1893.

Werken
A. Meulemans, "De Leuvense watermolens" in Eigen Schoon en de Brabander", jaargang 46, nr. 1-2, 1963, p. 34-37.
A. Meulemans, "Leuvense Ambachten. De Maalders", in: Eigen Schoon en de Brabander, XLVII, 1964, p. 271-300:
M. Tits, "De Leuvense watermolens in Mededelingen van de Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving", jaarboek 1986, p. 3-5, 23-26.
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961.
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 4: arrondissement Leuven (A-L)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1993.
G. Vandegoor, "Leuven", 1998.
E. Van Even, "Louvain dans le passé et le présent", Leuven, 1895.
Geert Sterckx, De Dijle door Leuven, vergeten kracht of drijfkracht, in: Ons Heem, 2008, 2.
A. Meulemans, Oude Leuvense straten en huizen. De Schapenstraat, in Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Leuven en Omgeving, nr. 7, 1967, p. 85-96, 167-177.
Etienne Franckx, Ramon Kenis, Paul Reekmans & Wim Platteborze, "Redingeneiland, een watermolenpark", Leuven Historisch (Nieuwsbrief van het Leuvens Historisch Genootschap vzw), jg. 12, 2015, 1 (maart), (nr. 44), p. 24-35.
Melvyn Collier, "Drie eeuwen molenaarsdynastie Janssens: van Wezemaal tot imperium in Leuven", Eigen Schoon en de Brabander, 106/2, 2023, pp. 173-194.
Melvyn Collier & L. Verpoest, "Het Nieuw Groot Heilige Geesthuis in Leuven uit 1780-1782. Een herenhuis naar ontwerp van edificie meester Jacques Antoine Hustin", M & L. Monumenten en Landschappen, 41(6), 37-56, 2022.
Melvyn Collier, "The Irish Pastoral College of Leuven in 1795: on the eve of the abolition of the University in 1797", Archivium hibernicum: or, Irish historical records, 75, 86-109, 2022.
Melvyn Collier, "Het curieus verhaal van de gezusters Janssens, dochters van de molenaar te Gempe (1782)", Eigen Schoon en de Brabander, 105(2), 183-195, 2022.

Mailberichten
Em. prof. Melvyn Collier, Naamsestraat 145, Leuven, Ere-hoofdbibliothecaris KU Leuven, 26.07.2023, 03.12.2025.