De Molens van Ham was een watermolen, later aangevuld met een windmolen (watervluchtmolen) aan de oostzijde van Ham, tussen de Blekersdijk en de Blekerijstraat.

De molen werd oorspronkelijk voor 1534 opgericht als een watermolen om te slijpen en koper te slaan.

Op het panoramisch zicht van Gent, geschilderd in 1534 en heden bewaard in het STAM te Gent, zijn in de Ham op de plaats waar deze twee waterloopjes kruist, twee gebouwtjes zichtbaar, die met twee watermolens te vereenzelvigen zijn. Deze watermolens waren steeds privaat eigendom.

In het begin van de 16de eeuw verwees de benaming van Slijp- of Kopermolen naar de metaalbewerking die er gebeurde.
Nadien is er sprake van een Watergordmeulen of pelmolen, in het bezit van de familie d'Hane.

In 1716 vroeg Emanuel 't Lam de toestemming aan het stadsbestuur van Gent om een gerstpel-windmolen op te richten op de Ham, bovenop het bestaande watermolengebouw. De schepenen keurden het plan goed. Bij zijn aanvraag zien we een plan van de molen: een houten achtkante bovenkruier. Aldus ontstond een watervluchtmolen (gecombineerde water- en windmolen). In 1719 liet een lid van de familie d'Hane bij de watermolen - ondertussen uitgebreid met een windmolen - diverse bijgebouwen (o.a. een molenaarswoning) optrekken.

We bemerken het verschijnsel dat, in een stedelijke context, een watermolen drijfkracht kan leveren voor diverse, soms sterk uiteenlopende bedrijfstakken, en dat tevens de onvolkomenheden van de waterkracht werden aangevuld door een windmolen.

In 1788 stonden de molens bekend als papiermolen De Keyser en Compagnie. Dit blijkt uit de volgende advertentie, verschenen in de "Gazette van Gend" van 28 april, 1 en 12 mei 1788:
Gevraagd: twee molenaarsknechten voor werk op een papiermolen
De Gentse molenaar sieur Jan de Keyzer (“en Compagnie”) vraagt, voor een spoedige indiensttreding op zijn eigen papiermolen[s], staande te Gent “in den Ham ontrent de Dampoorte”: “twee jongmans-mulders, zynde van goed gedrag en voorzien van behoorlyk afscheyd (= getuigschrift van hun vorige baas), genegen zynde, als zy weder en wind zyn kennende, om te komen dienen op eenen papier-molen, werkende met den wind en eenen werkende met het water”. Gegadigden zullen “vry zyn van logement en slaepinge en een goed appointement bekomen”.

J.B. Beelaert in de Ham te Gent bouwde een watermolen, waarin hij alle soorten van verfhout maalt en raspt; hij houdt ook bedrijf in gemalen eikenschors voor de huidenvetters. In deze advertentie recommendeert hij zichzelf om hem orders te laten toekomen, het liefst drie weken vooraf “om na advenante zig in voorraed te stellen”. (Gazette van Gend, 30 april, 11 en 14 mei 1789)

Verkoping van de papiermolens in den Ham
In wettelijk gebannen vierschaar van de schepenen van de Keure in Gent worden op de woensdagen 7 en 21 september en 5 oktober 1791 openbaar verkocht: “twee molens, den eenen met den wind en den anderen met het water, gestaen en gelegen binnen deze stad Gent in den Ham, actueel gebruykt tot eene fabrique van papier”, dit met de respectieve magazijnen, droogzolders, een “spacieus” woonhuis voor de directie, bestaande in een kantoor, vijf beneden- en vijf bovenkamers en een keuken. Bij de molensite horen voorts nog een boomgaard, een grote en een kleine tuin, ten dele omringd met een muur. Volgt dan nog een beschrijving van de eigenlijke moleninstallaties: op de windmolen staan drie bakken met hun rollen en koperen platen, en twee separate pompen, de ene voor de wind- en de andere voor de watermolen, met hun separate werkkisten, een werkhuis, drie persen (met ijzeren nagels en koperen moeren) en drie kisten met hun kuipen; benevens een waterpers (met houten nagels), een grote verschiet-kamer met twee persen (met ijzeren nagels en koperen moeren), een lijmatelier met twee koperen ketels, een pers (met houten nagels), dit alles uitmakende het roerende en draaiende werk van de twee molens, die actueel nog gebruikt worden door Jan Baptiste de Keyser. Inlichtingen bij notaris de Vreese, wonende te Gent “ontrent S. Baefs”. (Gazette van Gend, 5, 12, 15 en 29 september 1791)

Opheffing van de associatie van de papierfabriek in den Ham
“Alzoo de twaelf-jaerige associatie van den Papier-Molen in den Ham tot Gend tusschen wylent d’Heer J. Amelot, nu des zelfs erfgenaemen (de vrouwen douairiëren F. en P. de Loose), en J.B. de Keyser geëyndigd is met den laesten augusti 1791, worden alle de gene, die iets mogten goedvinden tot last van de Sociëteyt, verzocht hun te addresseeren by J.B. de Keyser, woonende in de zelve Papier-Fabrique, met behoorlyke quittantie, die hun aenstonds voldoeninge zal geven.” (Gazette van Gend, 22 september 1791)

De papiermolen behoorde in juli 1797 toe aan juffrouw De Looze. Dit blijkt uit een advertentie voor de verkoop van een brandewijnstokerij die aan de molen paalde, verschenen in de "Gazette van Gend" van 17 en 20 juli 1797.

In 1798 waren de molens eigendom was van bleker Braeckman; in 1800 was hij in gebruik door De Vries en Co en in 1830 eigendom van De Smet-Vandercruyssen.

Fabique van alle soorten van Druk en Schryf-Papieren.
De Vreese & Compagnie, in den ham.
"Almanach curieus en util, voor het VIIIste Jaer der Fransche Republique, ofte den getrouwen Wegwyser der commune van Gend, en den Greogriaenschen Almanach Voor het Jaer 1800. Soo voor de Vremdelingen als voor de Inwoonders der selve Comune", jg. 30, Gent, Gimblet, 1800, p. 19.m

De windmolen verdween voor 1830. Op een overzichtsplan bij het rapport van Wolters in 1845, staan de beide watermolens aangeduid als resp. "Papiermolens" en als "Volmolen" (deze het dichtste bij de Sint-Jorisbrug). Deze laatste molen was slechts recent, in 1837-1840, aangepast door Holliday & Co, van Engelse afkomst. Door de concurrentie van de katoennijverheid ging deze molen algauw overkop.

In het midden van de 19de eeuw zal ook hier de stoommachine de "zachte" energiebronnen water en wind verdringen, als Dierman er zijn katoenfabriek kwam vestigen.

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: De Smet-Van der Cruyssen Emmanuel, papierfabrikant te Gent
- 1836, erfenis: De Smet Emmanuel (overlijden van vrouw Van der Cruyssen)
- later, eigenaar: De Smet François (overlijden van Emmanuel De Smet)
- 10.03.1841, erfenis: a) De Smet Emmanuel, b) De Smet Annette, c) De Smet Joséphine, d) De Smet Sophie, e) De Smet Eduard, f) De Smet Charles en g) De Smet Désiré (overlijden van François De Smet)
- 12.04.1845, deling: a) De Smet Eduard Emmanuel, papierfabrikant te Gent, b) De Smet Charles Joseph, papierfabrikant te Gent en c) De Smet Désiré Bernard, papierfabrikant te Gent (notaris Raman - une fabrique de papier)
- later, erfenis: a) De Smet Eduard Emmanuel, papierfabriaknt, b) De Smet Charles Joseph, papierfabrikant te Gent en c) De Smet Désiré Bernard, de erfgenamen (overlijden van Bernard De Smet)
- 30.03.1850, deling: a) De Smet-Silez Eduard, papierfabrikant te Gent, b) De Smet Maurice en c) De Smet Albert, zonder beroep te Gent (notarissen Raman en Coussement)
- 29.06.1895, verkoop: a) De Smet Maurice en b) De Smet Albert, zonder beroep te Gent

In 1867 werd een stoommachine geplaatst, maar er werd ook nog gebruik gemaakt van waterkracht. Pas in 1898 werd het een loutere stoompapierfabriek.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archiefbronnen
Stadsarchief Gent, Bouwaanvragen, nr. 535-93-4 (het bijbehorend plan is kennelijk zoek geraakt).

Gedrukte bronnen
"Gazette van Gend", 28 april, 1 en 12 mei 1788
"Gazette van Gend", 30 april, 11 en 14 mei 1789
"Gazette van Gend", 5, 12, 15, 22 en 29 september 1791.
"Gazette van Gend", 17 en 20.07.1797 of 29 messidor en 2 thermidor jaar V.
"Almanach curieus en util, voor het VIIIste Jaer der Fransche Republique, ofte den getrouwen Wegwyser der commune van Gend, en den Greogriaenschen Almanach Voor het Jaer 1800. Soo voor de Vremdelingen als voor de Inwoonders der selve Commune", jg; 30, Gent, Gimblet, 1800, p. 19.

Werken
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. De arrondissementen Eeklo en Gent", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XV, 1961, 2 (Gent, 1962).
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 3. Gemeenten G-H-I", Rotem, Studiekring Ons Molenheem, 2000.
Guido Deseyn, "Gentse getijdemolens", Gent, Vereniging voor Industiële Archeologie en Textiel, 1988, 40 p.