Molen Van Gaubergen - II

De (eerste) Molen van Wechelderzande was een houten korenwindmolen op het Moleneinde of Molenheide (oude toponiemen), aan de zuidwestzijde van de huidige De Dalen (nr. 31), aan de oostzijde van de Vlimmersebaan. De standaardmolen stond er voor de woning waar later Fons Geentjens (Fons Sas) woonde. Op oude kadasterkaarten van Wechelderzande is de zandweg die loopt naast de woning van de destijds bekende Meester Van Giel en zo verder naar de Pastorijstraat en Turnhoutsebaan "Molenweg" genoemd. De boeren van het Moereind en het Zand gebruikten die weg om naar hun molen te rijden.

De molen werd er voor 1621 gebouwd. Op een balk stond het jaartal 1656 gegrift.

Het was een banmolen: alle dorpsbewoners moesten er hun graan laten malen. Tot het einde van de 18de eeuw behoorde Welchelderzande tot het Land van Turnhout.

De molen werd om de drie of zes jaar verpacht aan de meestbiedende. Natuurlijk was de pachtprijs van de molen in verhouding met het aantal klanten. Om zo'n molen te kunnen pachten, moest men nogal kapitaal- krachtig zijn en natuurlijk van "het vak". Zo waren er echte molenaarsfamilies. Te Wechelderzande waren het allemaal vreemden die de molen voor enige jaren wisten te pachten.

De pachters op de molen waren achtereenvolgens:
- 1686: Jan Kiebooms voor 100 gulden in dat jaar.
- 1699: Adriaan Coppens uit Poederlee voor 692 gulden
- 1712: Michiel Lambrechts
- 1712-1717: Lambrecht Lambrechts, zoon van molenaar Cornelius, Lambracht was schepen te Giere. Hij betaalde in 1716 380 gulden.
- 1717-1720: Jan Lambrechts, broer van Lambrecht
- 1748: Jan Vloeberghs uit Lichtaart voor 460 gulden en "4 hooghen" (verdieren). Een van zijn nakomelingen werd in de 20ste eeuw schoolhoofd te Lichtaart. Jan Vloeberghs was getrouwd met Maria Van Soom (afkomstig van buiten het dorp), en had in Wechelderzande drie dochters.
- 1761: Willem Tielemans van Oostmalle en zijn echtgenote Anna van de Blecken uit Loenhout.
- 1769: Jan-Baptist van Berckhoven voor 520 gulden
- 1772-1799: Martinus De Ruyter, gehuwd met Maria Anna Wuyt uit Wechelderzande. Hij bleek goedkoop in de kost te zijn en bleef lang als maalder. Hij betaalde als pachtprijs: 540 gulden in 1772, 488 gulden in 1778 en  970,82 Franse frank in 1798.

De molen werd op 1 januari 1799 verkocht als "nationaal goed" en de waarde werd geschat op 40.000 franse frank. Koper was graaf de Pestre, een schatrijk man die zeer veel bezittingen had vanaf Turnhout tot in Vlimmeren-Oostmalle- Wechelderzande. Hij was ook de man die de kerktoren in Vlimmeren liet bouwen en was goed bevriend met de deken van Hoogstraten.

We zien hem aangeduid op de Ferrariskaart (ca. 1775) met het bruin symbool van een standaardmolen op teerlingen, in de Atlas der Buurtwegen (ca. 1844) en op de topografische kaart van Vandermaelen (ca. 1850).

Molenaar Jan Baptist Van Gaubergen-Janssens ondervond steeds meer hinder van bomen die de wind tegenhielden om de molen goed te laaten draaien. Daarom deed hij bij de gemeente in 1862 een aanvraag om hem te mogen verplaatsen naar de zuidzijde van Kerkepad, zijde Oostmalsebaan, nabij de molenaarswoning waar later Jef Verellen, en nog later Vervecken-Verellen woonden.

De verplaatsing werd nog in 1862 uitgevoerd. Op de oude standplaats werd de molenwal werd later weggevoerd om de straat op te hogen, maar de benamingen "Molenweg" en "Molenheide" bleven nog lange tijd in gebruik. In de oude molenaarswoning woonde later Adriaan Van Tendeloo. 

Jan-Baptist en later zijn zoon Karel Van Gaubergen van Poederlee werden maalder en eigenaar van de molen op de nieuwe plaats. Karels vrouw - "Mie Maalder" - was ook van Poederlee. Het was een echte molenaarsfamilie. Spijtig hadden zij geen zonen om het beroep verder te zetten. Zij hadden slechts een dochter die in het klooster ging en bestuurster werd van de normaalschool te Berchem. Molenaar Van Gaubergen woonde op de plaats waar later timmerman Jos Geentjens woonde. Je kunt er nog de halve molenstenen betreden als dorpel gelegen voor de deuren.

Karel Van Gaubergen verkocht zijn molen in 1903 aan Karel Verellen uit Lille. Deze liet de molen draaien tot 1932-1933. Zoon Jef Verellen, "Jef Maalder", stond zijn vader bij en was de laatste die nog met de wind heeft gewerkt.

Jef Verellen, of beter "Jef Maalder", die in 1980 overleed, kon boeiend vertellen over zijn stiel. De boeren moesten in die jaren zorgen voor bloem voor eigen gebak en voor dierenvoeder. Ze reden zelf wel naar de molen, maar het was ook de gewoonte dat de molenaar met de “molenkar" de ronde deed. De "kardrijver" had gewoonlijk een lijnwadenhuif over de kar gespannen, want het meel moest natuurlijk droog blijven. Als maatgeld werd gewoonlijk niet betaald in geld, maar er werd van het graan wat afgehouden, gewoonlijk één kilo per meuken. Een meuken was een houten kuipje om het graan te schatten. Voor rogge hield het meuken 16 kg in, voor tarwe (zwaarder) 17 kg en voor haver (lichter) 10 kg.

De zak werd gewoonlijk gevuld met vier meukens, dus op een zak van 64 kg rogge hield de mulder 4 kg af. Wanneer de boer te weinig meel volgens zijn oordeel terugkreeg, werd de maalder wel eens als "meeldief" uitgescholden. En natuurlijk was het vee van de molenaar goed in de huid. Wanneer op de markt een vette koe of os verscheen, werd dat dier "brouwerskoe" genoemd, ook al kwam dat dier niet van een brouwer of molenaar. En zegt het spreekwoord niet "molenaarsvarkens zijn rap vet !"? Na 1914-1918 geraakte  het scheppen bij ons in onbruik omdat de boeren stilaan meer geld in hun zak kregen.

Bij goed weer maalden ze dag en nacht. Hij had er toch zijn goed humeur niet door verloren. Zijn dochter Maria, echtgenote Vervecken, woonde later  in het "molenhuis", bewijs dat daar eens onze laatste molen stond.

Dat er wel eens molenaars waren - uiteraard buiten "Wechel" - die te diep in de zak schepten, wist Sint-Pieter al. "Een boer en een molenaar kwamen samen aanbellen aan de hemelpoort. Sint-Pieter kwam opendoen, maar er was maar één plaats vrij,daar was niks aan te doen: éne mocht in de hemel maar de andere moest een tijdje in het vagevuur. "Mulder," zei Sint-Pieter,"Gij hebt nogal eens te diep geschept met een brede schep, ga gij voor deze nacht in het vagevuur!" De mulder hield daar natuurlijk niet van. "Dat ik dat boerken toch eens kon doen gaan ,” zo dacht hij. De boer was in de gang van de hemel toen opeens de mulder riep: "Pachter, pachter, er is bij ons in ’t dorp lijfkoop te drinken !" (het was de gewoonte dat bij een openbare verkoop de koper al de aanwezigen gratis liet jenever drinken). Dat was de boer te erg, hij stormde naar buiten en intussen was de mulder binnen en werd de hemelpoort na hem gesloten." Tot zover een greep uit de vertellingen van de laatste molenaar Jef Verellen alias Jef Maalder.

De Verellens lieten de windmolen draaien tot in 1932-1933. Ondanks enkele reddingspogingen, werd de molen in oktober 1935 afgebroken door Karel Garrousse uit Lille, waarvan de vader molenmaker was.

Het molenaarshuis (Oostmalsebaan 26-28), waar destijds de familie Verellen en later Vervecken-Verellen woonden, bestaat nog en werd op 5 oktober 2009 vastgesteld als bouwkundig erfgoed. Je kunt er nog de halve molenstenen betreden als dorpel gelegen voor de deuren. Oorspronkelijk was het een vrijstaande woning, thans half vrijstaand en gelegen achter een lindenrij. Baksteenbouw van vijf traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (Vlaamse pannen), uit het eerste kwart van de 20ste eeuw. Lijstgevel met dubbelhuisopstand en typisch decoratieve verwerking van gele en zwarte baksteen voor onder meer muurbanden en rollagen. Beluikte steekboogvensters met vernieuwde ramen en rechthoekige deur in arduinen entablementomlijsting. Achtergevel met opkamer in tweede travee.

Kadastrale beschrijvingen:
- ca. 1822: "Il existe dans cette commune un moulin à vent, cette propriété est louée y compris deux parcelles de terres, le jardin et la maison pour la somme de fl. 725,62, les constributions montent à fl. 190,32. Ventilation faite, le moulin doit recevoir l'évaluation brute de fl. 825 et net de fl. 550".
- ca. 1830: "houten standermolen, hebbende twee paar steenen welke niet gelijktijdig kunnen gebruikt worden, hij is gunstig bij het dorp gelegen en is bij onderhandsch contract van 21 february 1822 aan Ferdinandus Hendrickx verhuurt geweest. De pachter is Joannes Mermans, molenaar te Wechelderzande".

Eigenaars na 1800:
- tot 1830: Pestré, graaf
- 1830, verkoop: Van Gaubergen Petrus Josephus, molenaar te Gierle
- later, erfenis: a) Van Gaubergen Françoise Louise en b) Van Gaubergen Jan-Baptist, molenaar te Poederlee (overlijden an Petrus Van Gaubergen)
- 15.05.1862, verkoop: (van grond voor nieuwe standplaats van de molen)) door a) Wouters-Leysen Adrien, landbouwer te Wechelderzande en b) Broeckx Jacques, landbouwer te Wechelderzande (notaris Dewolf)
- 1862, opbouw op nieuwe standplaats: Van Gaubergen-Janssens Jan-Baptist, molenaar te Poederlee ("cnstruction d'un moulin sur terrain vierge")
- 06.11.1880, erfenis: de weduwe en kinderen (overlijden van Jan-Baptist Van Gaubergen)
- later, erfenis: de kinderen (overlijden van de weduwe Janssens van Jan-Baptiste Van Gaubergen)
- 22.09.1886, deling: Van Gaubergen-Wouters Karel, molenaar te Poederlee (notaris Caers)
- 09.05.1903, verkoop: Verellen-Goossens Jozef Carolus, molenaar te Wechelderzande (notaris Caeymaex)
- 18.11.1934, erfenis: a) Verellen Jozef Carolus, molenaar te Wechelderzande en b) zoon Verellen Melchior Jozef, molenaar te Wechelderzande (overlijden van vrouw Goossens)

Zie verder: Wechelderzande, Molen Verellen

Jules VAN OLMEN, Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Jules Van Olmen, "Windmolens te Wechelderzande (17de eeuw - 1986), Heemkundie kring - Norbert de Vrijter - Lille - Contactblad nr. 13/1986, p. 1-4.
Herman Holemans & P.J. Lemmens, Molens der Noorder- en Oosterkempen, Nieuwerkerken, Ten Bos, Studiekring Ons Molenheem, 1980, p. 115-116.
Herman Holemans, "Wind- en watermolens van de provincie Antwerpen. Kadastergegegevens 1835-1990. Deel 3. Gemeenten P-Z", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2011.
De oude molen gesloopt te Wechelderzande, in: Gazet van Antwerpen, 18.10.1935.
Van Olmen J., De Wechelse zangmaatschappij "De Eendracht" 1868-1923, Heemkundige Kring "Norbert de Vrijter", Jaarboek 1990, VIII, p. 129.
Kennes H. & Steyaert R., Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Herentals, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16N3, Brussel - Turnhout, 2001.
Hugo Lambrechts-Augustijns, "Molenaars Lambrecths".Karl Lambreghts, "Genealogie familie Lambreghts"
Theo Vloebergh, in: Jubileumboek Vloebergh
Theo Vloebergh, in: Familietijdschrift Vloebergh
Mailbericht Hugo Lambrechts-Augustijns, Schoten, 22.05.2013.