In de gemeente Kruishoutem bevonden zich vroeger heel wat kasteelmolens. Van deze kasteelmolens zijn er nog drie over. De Herlegemmolen is nog het best herkenbaar als watermolen.

Hij ligt op de Zaubeek of Molenbeek, in de Herlegemstraat 18, bij het kasteel van Herlegem, op 3,8 kilometer ten westen van de kerk van Kruishoutem, op de grens van Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. De woning naast het kasteel is de vroegere kasteelhoeve.

Toponiemen eindigend op -em duiden op nederzettingen van Frankische origine uit de tweede helft van het eerste millennium. Zo is wellicht ook Herlegem een zeer oud domein waaraan eertijds meerdere boerderijen en een watermolen verbonden waren.

Deze molen bevindt zich ten zuiden van het Neerhof van het kasteel van Herlegem: een hoeve met losstaande bestanddelen (o.a. een schuur van 1767), gelegen ten westen van het kasteel. De historische kasteelsite van Herlegem, eigendom van de familie van Pottelsberghe de la Potterie - de Lanier, bevindt zich landschappelijk in de vallei van de Zaubeek en ligt op een hoogte van 18 meter. De ringgracht rond het kasteel bleef bewaard. In het kasteelpark ten noordoosten van het kasteel ligt een vijver, de vroegere spaarvijver van de watermolen.

Reeds in de 14e eeuw is er sprake van een "muelenackere ligghende up de beke van herlegem". De molen wordt vermeld in 1419 en in een denombrement van 1502. Er bleef een onderhandse overeenkomst van 1576 bewaard tussen Gabriël de Jauche, heer van Ayshove en Jacques Ruffelaert, eigenaar van de watermolen op de Zaubeke, in de ingesloten heerlijkheid van Herlegem. Deze laatste zou gedurende de eerste helft van het jaar geen graan malen. In 1577 was Inghel Baert de pachter van de hoeve, schuur en watermolen met 53 bunder land voor 530 pond 10 schell. 9 denieren, 20 stopen boter, 2 hespen en het onderhoud dat geprezen is op 6 ponden groten.

De opeenvolgende kasteelheren waren ook eigenaar van de molen. De  familie van Pottelsberghe werd in 1680 eigenaar van de heerlijkheid Herlegem. Van 1680 tot in de 20ste eeuw bleef de molen eigendom van deze adellijke familie! In 1768 gebeurde een verbouwing (cf. jaartal op ijzeren muuranker in de top van de noordelijke zijgevel).

De koren- en oliewatermolen werd in 1834 door het Belgisch kadaster ingedeeld in klasse 1, met een kadastraal inkomen van 172 frank.

In 1848 kwam de watermolen in handen van Edouard van Pottelsberghe de la Potterie. Deze adellijke familie werd in 1680

Eigenaars:
- 1680, eigenaar: van Pottelsberghe
- voor 1834, eigenaar: van Pottelberghe-de Lichtervelde Marie Frederic Joseph, te Gent
- 27.10.1849, erfenis: van Pottelberghe de la Potterie Edmond Philippe, rentenier te Gent en later te Kruishoutem (overlijden van Marie Frederic van Pottelsberghe)
- later, erfenis: de erfgenamen (overlijden van Edmond Philippe van Pottelberghe de la Potterie)
- 22.12.1875, deling: van Pottelberghe de la Potterie Joseph Marie Ghislan en consoorten, eigenaar te Gent (notaris Storme)
- 24.04.1876, verkoop: van Pottelberghe de la Potterie-de Kerchove d'Exaerde Adolf, eigenaar te Desteldonk (notaris Storme)
- na 1883, erfenis: en de kinderen (overlijden van vrouw de Kerchove d'Exaerde)
- 07.02.1933, erfenis: de kinderen (overlijden van Adolf de Kerchove d'Exaerde)
- 06.07.1933, deling: van Pottelsberghe de la Potterie Jeanne Olga, zonder beroep te Kruishoutem (notaris De Faux), molenaar: Destoop Emiel, Kruishoutem
- 1969 - na 2015, eigenaar: Destoop Michel, Kruishoutem

In 1883 gebeurde er een verbouwing van de watermolen die van dan af ingeschreven is als een "olie- en koornstoomwatermolen". In dat jaar plaatste men immers een stoommachine die in 1889 reeds uitgebroken is.  Later werd er ook gemalen op armgas ("gaz pauvre").

De waterput net voorbij de molen, lokaal "de meuleput" genoemd, werd door jongeren uit de omgeving als zwembad gebruikt. Wanneer op 19 juni 1960 kinderen tijdens het zwemmen het molenrad in beweging brachten, geraakte de 15-jarige Roger Willemijns gekneld tussen het zware ijzeren molenrad en de muur en stierf.

Het rad werd in 1968 weggenomen. In 1970 gebeurden grote werken in de omgeving voor de aanleg van de E17-autoweg (de toenmalige E3). Het gebouw bestaat nog steeds en verkeert in goede staat. Het wordt thans als stal gebruikt.

De laatste molenaar was Emiel Destoop, die de molen gebruikte tot in de jaren 1930. Hij werd door zijn knecht in de molen vermoord. De uitbating als landbouwbedrijf (op het "neerhof") werd verdergezet door zoon Richard Destoop en sinds 1969 door kleinzoon Michel Destoop.
Hij draagt veel zorg om het watermolengebouw in goede staat te behouden.

Bouwkundige beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)

Molenhuis van drie traveeën en één bouwlaag onder hoog zadeldak (pannen) tussen zijaandaken met vlechtingen, topanker met jaartal 1768. Voortuitgevel met getoogde deur, sporen van een gedichte deur en getoogde beluikte zoldervensters onder geprofileerde waterlijst. Zijgevel met geprofileerde bakstenen daklijst en laadluik onder zadeldakje. Sporen van verschillende muuropeningen. Blinde achtertuitgevel op het water met behouden plint van natuursteenblokken en resten van muur in zandsteen van een kleiner gebouw. Bewaarde zware moerbalken met versierde uiteinden.

Deze watermolen is een onderslagmolen. Het rad is verwijderd. Van het binnenwerk resteert nog het luiwerk. Het molengebouw is nu ingericht als landgebouw en voorzien van varkensboxen. De maalstoel is verdwenen en de pletstenen zijn overgeplaatst naar de VTB-uitkijktoren in het centrum van Kruishoutem. Er zijn nog resten van oudere molenstenen te vinden rond het gebouw: één stuk ligt aan de hoofdingang en een andere aan de watergevel.

Het asgat is duidelijk zichtbaar: het werd gedicht met een kleinere baksteen dan de rest van de watergevel.  Ook zien we nog resten van het ijzeren sluiswerk, met sierlijke ankers. De brug is in ijzer opgetrokken.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Jozef Goeminne, "De windmolens van Ayshove-Kruishoutem", Bijdragen tot de geschiedenis der stad Deinze en van het land aan Leie en Schelde, XVIII, 1951, p. 75-77.
Julien Vandeputte, "De molens van het arrondissement Oudenaarde uit hun geschiedenis", Oudenaarde, 1974, p. 190-191;
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Derde aflevering. De arrondissementen Oudenaarde en Sint-Niklaas", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XVI, 1962, 2 (Gent, 1963).
Lieve De Bel, "Kruishoutem toponymisch doorgelicht: molentoponiemen", in: Jaarboek van de Heem- en Geschiedkundige Kring Hultheim (Kruishoutem), 2006, p. 19, ill.
Mededelingen van Michel Destoop, huidige bewoner en kleinzoon van de laatste molenaar, aan Lieven Denewet, 16.08.2008 en 15.05.2011.
Goeminne Luc & De Clercq René, De heren van Herlegem en de watermolen van Herlegem, Jaarboek 2008 van de Heem- en Geschiedkundige Kring Hultheim (Kruishoutem), p. 23-44.
Herman Holemans, Oost-Vlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1995. Deel 4. Gemeenten K-L, Opwijk, Ons Molenheem, 2002.
Mailbericht Maarten Osstyn, Adegem, 09.10.2014.
Mailbericht Bernard Vandenbussche, 29.12.2015.