"Ter Cruysse Molen", "Opkruisemolen" of "Cruysmolen" was een windmolen aan de zuidzijde van de Ruitersstraat (nr. 5), tegenover Ganzendries, op de Kruiskouter, op een kilometer ten westen van de kerk van Mater. De plaats waar de molen stond tekende men op de kadastrale plannen van 1834 als "Kruiskouter"- en "Cruysmeulen". 

Oorspronkelijk was het een houten korenwindmolen die toebehoorde aan het klooster van de zusters van Sion te Oudenaarde. Eind 18de eeuw werd hij vervangen door een stenen koren- en oliewindmolen aan de overzijde van de weg (Ruitersstraat 5), een thans onbebouwd perceel.

In 1703 vormde de molen de aanleiding van een proces (Dekenijarchief Oudenaarde). Het ging hierbij over een wagen met meel die de Zusters van 't Sion van hun molen "ter cruyssen te Maeter" hadden laten komen voor hun eigen gebruik in het klooster. Dit was niet naar de zin van de pachters van de maalrechten en de eigenaars van de "Tweemolen" en "de Catte" van Oudenaarde.

We zien de molen aangeduid op:
- de Fricxkaart (1712)
- Villaretkaart (1745-1748) als een staakmolen en met de benaming "M(oulin) de Croix".
- Ferrariskaart (ca. 1775), met het bruin sumbool van een staakmolen
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844) met het rond grondoppervlak van een stenen windmolen
- de topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850) als ""Kruys Molen".
- de kadstrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855).

Uit het proces-verbaal van afpaling van de gemeente Mater uit 1821: "Section A n? 1659: moulin à vent, à farine et à huile, appartenant aux enfants de Jean Baptist Bettens, à Mater. Classe I - revenu brut 180 - revenu net 120". De molen werd in 1834 ondergebracht in klasse?1.

Eigenaars na 1820:
- 1821 eigenaar: Bettens Jean-Baptist, molenaar te Mater
- voor 1834, eigenaar: Bettens Louis, molenaar te Mater
- 13.01.1838, verkoop: De Geyter-Bettens Emmanuel, landbouwer te Mater (notaris Beaucarne - moulin ? vent nomm? molen 't Kruisen)
- 30.09.1863, erfenis: (voor vruchtgebruik) de weduwe, te Mater en (voor naakte eigendom) De Geyter Jan, broers en zussen, landbouwers te Mater (overlijden van Emmanuel De Geyter)
- later, erfenis: De Geyter Jan, broers en zussen, landbouwers te Mater (overlijden van de weduwe Bettens van Emmanuel De Geyter)
- 17.08.1864, verkoop: De Wever-De Geyter Ivon, landbouwer te Mater (notaris Beacarne)
- 17.08.1870, verkoop: De Smet Fran?ois (voor 1/3), molenaar op de Ooievaarmolen te Elst en (zijn broer) De Smet Cletus (voor 2/3) molenaar (notaris Beaucarne - "moulin en briques ? vent")
- 30.01.1871, verkoop: De Smet-De Bleeckere Cletus, molenaar te Mater (notaris Beacarne - Cletus koopt het deel van zijn broer Fran?ois)
- 21.01.1915, erfenis: en de kinderen (overlijden van vrouw De Bleeckere)
- 27.05.1920, verkoop: De Smet-Van Maeldergem Louis, molenaar te Mater (notaris 't Syoen)

In de nacht van 5 op 6 maart 1861 vond er een diefstal plaats in de Ter Cruysse Molen. Hierbij de tekst die toen in de Oudenaardse krant De Scheldegalm stond geschreven?: ?De dieven waren langs den steert van de molen opgekropen en van daer door een venstertje gegaan, dat eenige meters van den grond was. Daar zij van binnen de poorten niet hadden kunnen openen, waren zij langs hetzelfde venstertje moeten terugkeren en hadden slechts eenen zak, waerin een dertigtal kilogrammen ongemalen tarwe waren, kunnen medenemen. Donderdag ging de weduwe De Backer uit het gehucht Varent, te Mater, naer haren oven, en vond den gestolen kluts tarwe in den zelven zitten. Weldra liet zij het feit aen den policie van Audenaerde kennen en de policie kommissaris vergezeld van de twee veldwachters, gingen gisteren avond den oven bewaken. Toen het laat in den avond was kwam de genaemde Corre uit hetzelfde gehucht, die voorgaendelijk nog met de policie kennis had gemaekt en haelde er den zak uit, maer hoe verwonderd stond hij te zien, wanneer hij door de policiemannen aengevat, gebonden en naer het gevang geleid werd, waeruit hij nog maer onlangs gekomen was.? ? ?p 3 augustus 1864 verkocht notaris Beaucarne van Ename ten overstaan van de vrederechter in "den Belle Vue" bij Ivo De Wever, wijk Natendries te Mater: koop ??n: "Eenen steenen koornwindmolen genoemd den molen 't Kruissen, met al derzelfs draeyende werken, staende te Mater, wijk Natendries, gekend bij Kadaster Sectie A, nr. 1657-1658 2bis en 1659, groot in gronde 33 aren 29 centiaren, palende: noord-oost de straet, oost-zuid de armen van Maeter en de Heer Andr? Ceusters, zuid-west Louis Naessens, west-noord de Straet..." aan landbouwer Yvan De Wever. ? Deze Yvo De Wever verkocht op 8 janauri 1870 een nieuwe pestel en vier nieuwe moleneinden. Enkele maanden later, op 17 augustus, verkocht hij de molen aan de gebroeders Fran?ois en Cletus De Smet van de Ooivaarmolen te Elst.

De molen werd in 1870 overgenomen door de familie De Smet. Sinds de jaren 1920 onder meer door de slechte windvang in onbruik geraakt, in 1928 in puin en volledig afgebroken in 1932. De plaats werd dan ingenomen als weiland.

Een mechnaische maalderij die rond 1925 werd opgericht nam de taak van de windmolen over. Deze maalderij is aangebouwd aan het maaldershuis. Maken deel uit van een hoeve van het semi-gesloten type uit de tweede helft van de 19de eeuw. Opgenmen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Bouwkundige?beschrijving van de molenaarswoning (Agentschap Onroerend Erfgoed)
Aan de straat gelegen maaldershuis van twee bouwlagen onder pannen zadeldak, gebouwd begin jaren 1940 ter vervanging van een oudere woning. Voorgevel met oranjekleurig bakstenen gevelparement en omheind voortuintje. Deels gekasseid rechthoekig erf met gewitte erfgevels; in XX c vernieuwde stallen en toegevoegde loods.

Bouwkundige beschrijving van de maalderij (Agentschap Onroerend Erfgoed)
Maalderij De Smet. Aan de straat links van het huis aangebouwde mechanische maalderij opgericht circa 1925 ter vervanging van de windmolen. Aanvankelijk met armgasmotor als drijfkracht, sinds 1936 met elektrische motor. Bedrijf gestopt in 1990, enkel nog benut voor veevoeder voor eigen gebruik. Bakstenen maalderijgebouw van twee verdiepingen en vijf travee?n onder pannen zadeldak. Straatgevel met hoge poort onder ijzeren I-latei met doorrit naar erf; voorts rechthoekige muuropeningen met betonnen latei en vensters met kleine ijzeren roedenverdeling. Rondbogig gevelnisje voordien met Heilig Antoniusbeeldje, links van laaddeur bovenverdieping.
Goed bewaarde maalinrichting met drie koppels stenen (??n kunststenen en twee natuurstenen), twee houten steenkisten, houten meelgoten, ijzeren haverpletter. Horizontale ijzeren as, ijzeren raderen met houten handgesneden tanden. Overbrenging met drijfriem. Bewaarde elevator, houten builder met ijzeren kuip, kuismolen en smeedijzeren balans met vrouwenfiguurtje afkomstig van de oude molen, opgehangen aan zolderbalk.

Kaarten
- Fricxkaart (1712)
- Villaretkaart (1745-1748)
- Ferraruskaart (1775)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1744)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855).   Werken - Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Derde aflevering. De arrondissementen Oudenaarde en Sint-Niklaas", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XVI, 1962, 2 (Gent, 1963)j, p. 37.
- Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 5. Gemeenten M-N", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2004.
- Vandeputte, "De molens van het arrondissement Oudenaarde uit hun geschiedenis", Oudenaarde, 1974, p. 111-112
- D. Tack, "Herinneringen aan Mater in prentkaarten en oude foto's", Oudenaarde, 1978, p. 59-60
- G. Van Hoolandt, "Bijdrage tot de geschiedenis van Mater", Mater, 1986, p. 353.
- N. Kerckhaert, Oude Oostvlaamse huisnamen, IV, Gent, 1990, p. 60 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks - 32).
- Bogaert C., Lanclus K., Tack A. & Verbeeck M., "Inventaris van het cultuurbezit in Belgi?, Architectuur Provincie Oost-Vlaanderen, Arrondissement Oudenaarde, Stad Oudenaarde met fusiegemeenten, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 15N1", Brussel - Turnhout, 1996. Persberichten
- "De molens van Mater", in: De Ronsenaar, XXIV, 1967, nr. 38, p.5.