Papiermolen

De Papiermolen was een stenen papierwindmolen aan de westzijde van de huidige Papiermolenstraat (nr. 93), aan de westzijde van het station van Geraardsbergen, tegen de grens met Overboelare.

Hij werd in 1771 opgericht. Antoine Van Santen kreeg op 8 april 1771 bij octrooi van de Oostenrijkse keizerin Maria Theresia de toelating tot het uitbaten van een papiermolen te Geraardsbergen.

Uit een kroniek van 1786 leren we dat in die tijd "de papieren van Geraardsbergen en Luxemburg" de mooiste en de beste van het land zijn.

We zien de papiermolen aangeduid op:
- de Ferrariskaart (ca. 1775) met een rood windmolensymbool (= stenen windmolen)
- de Atlas der Buurtwegen (ca. 1842) met de benaming "Papiermolen Moulin" met een rond grondoppervlak tussen andere gebouwen
- de Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850) met de aanduiding "Papeterie" bij een gebouwencomplex (geen windmolensymbool).

In de Gazette van Gend van 27 oktober en 13 november 1800 verscheen een advertentie die uitging van Isabella Haesvat, laatst weduwe van Petrus van Santen, met de toestemming van de voogden van diens kinderen, betreffende de openbare verkoping - op 19 brumaire, 3 en 17 frimaire jaar IX (of 10 en 24 november, en 8 december 1800) - van een zeer wel gelegen en beklante papierfabriek te Geraardsbergen, voorzien van een stenen windmolen, benevens een notabele woonst voor de propriëtaris of directeur en nog zes andere voor werklieden, met nog andere nutti-ge dienstgebouwen, alles onlangs nieuw gebouwd op een “spacieus en open terrein”, beplant met vele goede fruitbomen, omringd door een haag en water, waarvan het water aan de fabriek toebehoort. De voornoemde behuizing, windmolen, gebouwen en terrein kunnen ook veranderd worden tot allerlei andere grote fabrieken of functies, zoals stampmolen, schorsmolen, leertouwerij, zeepziederij of zoutziederij, brouwerij, azijnleggerij enz. De fabriek kan desgewenst ook uit de hand gekocht worden. Inlichtingen bij de notaris J. Byl of bij de “practisyn” Lison.

Uit het proces-verbaal van afpaling van de stad Geraardsbergen in 1819: "Il existe dans la commune deux moulins à vent. (...) Le premier situé S(ecti)on A n° .. est une papeterie. Cette propriété ne se trouve pas affermé pour le moment. L'expert estime cette usine d'après ses renseigenements sur sa valeur locative y compris les dépendances à un revenu brut de f. 600 et net de f. 400."

Op 16 september 1846 ontplofte een stoomketel van 12 pk in de papierfabriek Fontaine. Er vielen 4 gewonden en de materiële schade was aanzienlijk.

Twee jaar later werd een staatslening van 6000 frank toegestaan aan de gebroeders Fontaine voor het opstarten van een "Papeterie" aan de Papiermolenstraat te Geraardsbergen op de fundamenten van de verwoeste oude fabriek.

In 1855 werd een eerste stoommachine geplaatst.

Bij een grenswjziging tussen percelen in 1869 werd de molen omschreven als "bordpapierfabriek", gelegen op het perceel A827b.

De zaken gingen goed. In 1870-'71 werd een nieuw "stoomtuig" aangeschaft door Benjamin Fontaine en werd de productie van karton op basis van stropulp gedeeltelijk gemechaniseerd. Deze stropulp werd verkregen door het stro fijn te hakken en daama gedurende enkele uren met kalkmelk te koken in kleine bolkokers, waarna de bekomen halfstof gereinigd en verder mechanisch vervezeld werd. Hiermee werd een geelachtig karton of papier gemaakt meestal gebruikt als verpakkingsmateriaal of als goedkoop schrijfpapier; dit was destijds een alternatief voor het steeds duurder worden de lompenpapier. Actueel wordt enkel nog in ontwikkelingslanden papier op basis van stro gemaakt.
In datzelfde jaar 1871 kocht Victor Fontaine een andere "Cartonnerie à main" in het nabijgelegen Goeferdinge en zal dit verder uitbouwen.
Zijn zus, Marie-Rosalie Fontaine (°Geraardsbergen 27.02.1839), dochter van Benjamin Fontaine) gehuwd in Geraardsbergen op 21 mei 1874 met Alexander Victor Toussaint (°Anderlecht 1850) kwam rond 1876 ook in het goeddraaiende familiebedrijfje, dat de naam "Fontaine Soeurs & Cie" kreeg.

Deze Alexander Victor Toussaint was koolmijnagent. Kort voor zijn huwelijk in 1874 met Marie-Rosalie Fontaine werd hij aangesteld als directeur van de papier- en kartonfabriek van in de Papiermolenstraat te Geraardsbergen.

Na 1876 wordt in het kadaster steeds melding gemaakt van een "fabrique de carton", maar de windmolen bleef behouden. 

De verdere uitbouw verliep vlot want in 1882-'83 waren er naast een "stoomtuig" ook een "waschketel en twee draagtuigen" in de productie.

In 1886 was er op het domein eveneens een "fabrique d'allumettes" in werking, maar die werd niet door de windmolen aangedreven.

Om welke reden dan ook, werd de zaak op 9 maart 1887 verkocht aan  bankier Gustave Spitaels, die in mei 1887 met Louis Denaeyer - uitbater in Willebroek van de commanditaire Vennootschap "De Naeyer & Cie" - een naamloze maatschappij oprichtte.

De naam van de nieuwe firma werd "Papeterie de Grammont" (staatsblad van 9 juni 1887).
Als inbreng van De Nayer wordt een geavanceerd stoomtuig met generator, een ontwikkeling van Mr L. Denaeyer zelf geïnstalleerd waardoor de productie van stropulp sterk verbeterd wordt.

In 1896 waren er steeds twee weliswaar kleine papiermachines in gebruik voor de vervaardiging van stropapier.

De vooruitgang staat niet stil want in 1901 werd de fabriek volledig van elektriciteit voorzien. Toch begonnen de problemen zich te manifesteren en ondanks alles werd de NV op 20 april 1905 failliet verklaard.
Het duurde nog tot 1907 alvorens door toedoen van de curator destijds deze Papeterie gekocht wordt door de "societé Anonyme Anciens Etablissement L. Denaeyer''.

Louis Denaeyer was ondertussen in 1902 overleden en het was zijn vrouw Alida Peeters die de zaken beheerde, het was zij dus die definitief eigenares werd van de kleine papierfabriek in Geraardsbergen, waarschijnlijk met de bedoeling een machtspositie te verwerven in een steeds belangrijker wordende papierindustrie in België.
In 1906 waren er reeds 52 papier- en kartonfabrieken in België actief die samen goed waren voor een jaarproductie van 80.000 ton. In 1948 telde men 75 fabrieken en was de totale jaarproductie gestegen tot 240.000 ton papier per jaar.

Deze expansie is echter duidelijk aan de "Papeterie de Gramment" voorbijgegaan, dit ondanks men in 1911 nog steeds met 2 machines en onder kundige leiding van een Duits ingenieur produceerde. De mensen die toen in de fabriek werkten spraken van "bij den Duits". Waarschijnlijk was de man toch niet zo geliefd want volgens overlevering werd er ooit op hem geschoten. Hij vluchte dan ook in 1914 naar Duitsland.

Gedurende de eerste wereldoorlog werd er niet geproduceerd vanwege gebrek aan grondstoffen. Na de oorlog werd dan terug opgestart met nog een papiermachine, de andere werd waarschijnlijk verwoest tijdens een van de vele bombardementen.

Blijkbaar had men in Willebroek ondertussen beslist om niet meer te investeren, dit vanwege de ondertussen sterk verouderde infrastructuur, waardoor de afzet van het onvoldoende kwalitatief eindproduct steeds verminderde.
Rond 1934 werd de papierfabriek omgevormd tot werkhuizen Frezin.
In 1939 werd de enige werkende machine definitief stilgelegd.

Uit de jaarverslagen van de "Anciens Etablissements Louis De Naeyer" vernemen we de volgende lotgevallen tijdens de tweede wereldoorlog.
- 1944: De fabriek in Geraardsbergen die volledig was stilgelegd, werd tijdens een luchtbombardement eind mei getroffen, weliswaar met weinig schade.
- 1945: De fabriek bleef stil na de lichte schade opgelopen gedurende de vijf oorlogsjaren. De reden is waarschijnlijk dat De Naeyer zelf zwaar onder de bombardementen geleden had en dat het geld in eerste plaats moet dienen voor de heropbouw in Willebroek.
- 1946: De kleine fabriek in Geraardsbergen die volledig verouderd en niet meer aangepast was aan de moderne productie-eisen werd onder deze omstandigheden niet meer opgestart en werd verhuurd om andere activiteiten in uit te voeren.

De huurder was Mr De Groote, handelaar in graan en zaden uit Zottegem. Hij kocht de fabriek in 1952 en verkocht hem later aan het Ministerie van Onderwijs, die op het domein een groot gedeelte van de RITO (thans G0! Atheneum Geraardsbergen) liet op bouwen.

De windmolen zelf, die in 1889 nog werd vernoemd in een verkoopakte, werd in 1897 gesloopt.

Opeenvolgende eigenaars:
- 1771, oprichting: van Santen Antonius (Antoine)
- tot 1800: van Santen Petrus, gehuwd met Haesvat Isabella
- 1800, verkoop: Haesvat Isabella en de minderjarige kinderen (overlijden van Van Santen Petrus)
- voor 1833, eigenaar: Erasmus Hermanus Johannes, papiermaker te Geraardsbergen
- 18.05.1833, verkoop: a) Fontaine Maximiliaan Jozef, fabrikant te Geraardsbergen en b) Fontaine Benjamin, fabrikant te Geraardsbergen (notaris Declercq - mutatie pas ingeschreven in 1849)
- later, eigenaar: Fontaine Joseph, papierfabrikant te Geraardsbergen
- 02.10.1868, verkoop: (van het 3/4 deel) Fontaine Benjamin, molenaar te Geraardsbergen (notaris Rens)
- 1872, erfenis: de erfgenamen (overlijden van Benjamin Fontaine)
- 03.10.1876, verkoop: Fontaine François en consoorten, handelaar te Geraardsbergen (notaris Coppens - "une fabrique de carton avec un moulin à vent et autres dépendances")
- 20.12.1886, verkoop: Spitaels-Lecomte Gustaaf, bankier te Geraardsbergen (notaris Rens - "un établissement industriel, maison d'habitation, moulin à vent, fabrique de carton de papier et d'allumettes avec matériel et autres dépendances")
- 06.06.1889, verkoop: Van Bladel-Tasse Emiel, sigarenkasfabrikant te Geraardsbergen (notaris Rens - "maison, fabrique, moulin à vent et terrain")

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archieven
- Rijksarchief Gent, Collectie kaarten en plannen van het voormalige Rijksarchief te Ronse, nr. 1057 1 (Rijksarchief te Gent - VZ3 - 1057 1). Plattegrond van de papierfabriek Anciens Établissements Louis De Naeyer N.V. in de Papiermolenstraat te Geraardsbergen: plaatsing van stoomketel, door Vermeiren A. 1913.1 blad (Getekend, schaal 1:200, 59 x 28,5 cm (R.R., H.G.A. Geraardsbergen, nr. 2246).-
- Rijksarchief Gent, Collectie kaarten en plannen van het voormalige Rijksarchief te Ronse, nr. 1057 2. (Rijksarchief te Gent - VZ3 - 1057 2). Technische tekening van de stoomketel van de papierfabriek Anciens Établissements Louis De Naeyer N.V. in de Papiermolenstraat te Geraardsbergen (blad 2559). [1913].1 blad (Blauwdruk, schaal 1:5 en 1/20, 102,5 x 72,5 cm.)
- Rijksarchief Gent, Collectie kaarten en plannen van het voormalige Rijksarchief te Ronse, nr. 1057 3. (Rijksarchief te Gent - VZ3 - 1057 3). Kadastrale situatietekening van de papierfabriek Anciens Établissements Louis De Naeyer N.V. in de Papiermolenstraat te Geraardsbergen door A. Vermeiren. 1913.1 blad (Getekend, schaal 1:1250 en 1/2500, 54,5 x 29 cm. Zie eventueel ook nr. 1054.)
- Ferrariskaart (ca. 1771)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1842)
- Topografische kaart P.C. Vandermaelen (ca. 1850)

Gedrukte bronnen
- "Gazette van Gend", 27 oktober en 13 november 1800, of 5 en 22 brumaire jaar IX.
- Bulletin du musée de !'industrie, 3me livraison, 1846 (over de ontplofte stoomketel)

Werken
- E. Soens, "De Abdij van Sint-Adriaan te Geeraardsbergen. Haar Pachthoven en Molens", in: Annalen van den Oudheidkundigen Kring van de Stad en het voormalig Land van Aelst, X, 1914.
- Paul Huys, "Molens in en rond Geraardsbergen in 1786. Naar aanleiding van een betwiste oprichting van een windmolen te Overboelare", Molenecho's, jg. 26, 1998, nr. 1, p. 26-30.
- Jean Merckx, "Papier maken te Geraardsbergen. Korte geschiedenis van de Papeterie de Grammont".
- M. Van Trimpont, "Zowat 150 jaar geleden las men ... (9)", in De Heemschutter, 1998, nr. 159, p. 20 (met verwijzing naar "De Volksverdediger" nr. 8 van 20 september 1846)
- De Volksverdediger, nr. 8, 20 september 1846.
- Gaston Imbo, "Fernand Victor Toussaint 1875-1947".
- A. De Portemont, "Recherches  historiques sur la ville de Grammont", Gent, 1870, deel II, p. 118.
- Jacques Van Mello, "Van Gerardimontium tot Geraardsbergen", 1977.
- J. Claesen, B. Van Genechten, E. Audenaert, K. Bouckaert, E. Keersmaekers & A. Doucet, "Archeologienota zonder ingreep in de bodem. Geraardsbergen - Papiermolenstraat", Kortenaken, januari 2019 (Archebo-rapport 2019A39).
- Jacques De Ro, "Monumenten van Papier en Karton. De moderne geschiedenis van Geraardsbergen op maat van papiermakers, drukkers en fotografen", Geraardsbergen, Gerardimontium, 2012.