Jezuïetenmolen

De Jezuïetenmolen was een houten korenwindmolen aan de zuidoostzijde van de Tolstraat (nr. 52), bij de overgang naar de Bremtstraat.

De  Kruiskoutermolen (naar zijn huidige ligging) of Jezuïetenmolen (naar zijn periode te Nieuwerkerken) is een houten driezolder-staakmolen in de Schoolstraat. Hij stond tot 1923 in Nieuwerkerken (Aalst).

A. Periode te Nieuwerkerken

De staakmolen werd voor 1364 gebouwd. In dat jaar maakt men in het Renteboek van de Dis van Aalst melding van de Windmolenkouter van Nieuwerkerken: op de wentmolen cout(er)e ter nuwerkerken neven doolaghen... Ook in een renteboek van de abdij van Vorst uit 1384 wordt de molen vermeld.

Tot in 1387 was de molen in het bezit van Jan Vlaedeken en zijn kinderen Jan, Wouter en Willem. De molen werd gehouden van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië en graaf van Vlaanderen.

De familie Vlaedeken verkocht de molen en het molenhuis op 20 september 1387 aan Renier de Kimpe. De overdracht gebeurde voor de schepenen van Aalst: Jan de Proest, Gillys vanden Abeele, Heinric van Munte en Jan van Lede.  Koper Jan de Kimpe, gehuwd met Celie van Vaernewijck, kocht al eerder diverse gronden aan in en rond Nieuwerkerken. Zijn leen in Nieuwerkerken hield hij van het grafelijk leenhof ’t Steen van Aalst. Zijn dochter Lisbette (Elisabeth) huwde in 1395 met Steven I van Liedekerke (1357 - ca. 1420).

Hierna volgt onze transcriptie van de verkoopakte: "Wy scepenen van Aelst Jan de Proest Gillys vanden Abeele Heinric van Mu(n)te ende Jan van Lede doen te wetene allen lieden dat Renier de Kimpe heeft ghecocht ende ghecreghen wettelike redenlike ende wel vergouden jeghen Janne Vlaedekene en(de) jeghen Janne Woutren Willeme Jans Vlaedekens wetteghe kindre de moelen en(de) molenstede ter Nieuwerkerken in alder manieren dat so ghestaen ende ghelegen es de welke men houdende es van onsen gheduchte(n) hee(re) den hertoghe van Bourg(ong)nen grave van Vlaendren, ende van des(en) vors(eiden) moelen ende moelenstede, so heeft hem Jan Vlaedeken, Jan Woute(re) ende Willem zyn wetteghe kindre vors(ei)t wettelike ontvut ende onterf, ende Renier de Kimpe vors(ei)t esser wettelike toe comen ende ingheerft bi maninghen vande(n) meiere van Aelst ende by wysdoeme van ons scepenen bovenghen(oemt) ende wasser al wettelike toe ghedaen bi maninghe(n) ende wysdoeme datter toe hoerde ghedaen te sine na sede recht met costume ende usage vander wettelecheyt van Aelst. In kennessen der waerheyt ende ute beeden ende neerensten versoucke van p(ar)tien so hebben wy scepen(en) vorghenoemt dese l(ett)ren gheze-ghelt met onsen vuthanghenden zeghelen int jaer ons hee(re)n doe men screef dertienhondert tachtentich en(de) zevene den twintechsten dach van septembre."

De molen wordt vermeld in de penningkohieren van Haaltert uit 1571.

De molen was lange tijd in het bezit van de opeenvolgde heren van Nieuwerkerken, sinds de 14de eeuw het huis van Gavere met de adellijke familie de Liedekerke, tot deze hem in de 17de eeuw verkochten aan de paters Jezuïeten van Aalst (vandaar de molennaam). Die hadden zich in 1620 in Aalst gevestigd.

In datzelfde jaar 1624 verkregen de jezuïeten van Cornelius De Smedt een buitengoed met vijvers in Nieuwerkerken. Ze lieten de molen in 1632 herbouwen op de plaats van de vernielde molen. De staakijzer van de achtermolen draagt dat jaartal.

De molenaars Lieven en Jan Boenbeke vestigden zich tussen 1637 en 1652 in het dorpje Nieuwerkerke als buitenpoorters van Geraardsbergen uit het Land van Aalst en pachtten de windmolen.

De molen werd verpacht aan vele molenaars waarvan er nog verscheidene namen zijn terug te vinden in de balken langs de binnenzijde van de molen.
Ook was het de gewoonte om een jaarschrift aan te brengen bij een belangrijke gebeurtenis.
De molenaar J. De Backer liet in 1766 bij het plaatsen van een tweede ijzerbalk dit feit vereeuwigen door de volgende tekst in de balk te laten aanbrengen.
Doet eLCk U VVerCk, Ik 't Myn --- JD baCker VVoU My aLsoo steLLen.
De hoofdletters zijn Romeinse cijfers en geven, na optelling, per zin het jaartal 1766.

Rond 1773 wordt de geschiedenis van de Jezuietenmolen duidelijker. In dat jaar, onder het bewind van keizerin Maria-Theresia, werd de Jezuietenorde in de Zuidelijke Nederlanden opgeheven. De goederen van de Jezuieten werden aangeslagen en tussen 1774 en 1780 openbaar verkocht. “ Een hofstede met aanhorigheden en molen ter grootte van 1 bunder, 3 dagwanden en 5 roeden “ werd op 4 januari 1780 door Simon Van Landuyt uit Nieuwerkerken aangekocht voor de prijs van 9835 florijnen.¨

De nieuwe eigenaar liet grote herstellingswerken uitvoeren. Het jaartal 1784 op de deksteen van de oosterteerling getuigt hiervan. In tegenstelling tot wat werd geschreven, werd de molen toen niet verplaatst vanuit de overkant van de weg. Op de Ferrariskaart van ca. 1775 zien we de molen op de plek staan tot hij in 1921 werd gesloopt.

De molen bleef van 1790 tot 1921 eigendom van de molenaarsfamilie Van Landuyt.  Molenaar-landbouwer Bernardus Van Landuyt was burgemeester van Nieuwerkerken (1837-1842), hij overleed er op 15 januari 1864.

Bernardus Van Landuyt vroeg in 1855 de toestemming om op het erf van zijn boerderij aan de Molenstraat, perceel C328, een korenstoommolen te mogen bouwen. Op 13 februari van datzelfde jaar gaf het College van Burgemeester en Schepenen advies en tenslotte volgde op 7 april 1855 het akkoord van de Bestendige Deputatie. Het gebouw werd vlakbij de windmolen opgetrokken. Het bestaat nog steeds en werd later nog door Nederlanders verbouwd.

In 1865 volgde zoon Philemon Van Landuyt zijn vader Bernardus op. Hij was gemeenteraadslid en schepen te Nieuwerkerken en stierf er op 4 april 1877. 

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Van Landuyt Bernard, molenaar te Nieuwerkerken
- later, erfenis: de erfgenamen (overlijden van Bernard Landuyt)
- 02.06.1864, deling: Van Landuyt-Callebaut Philemon, molenaar te Nieuwerkerken
- 05.05.1877, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Philemon Van Landuyt)
- 02.01.1892, gift: a) Van Landuyt-Vandenbrulle Cyriel (voor 18/25 naakte eigendom), molenaar te Nieuwerkerken, b) Van Landuyt Cécile Elisa (voor 7/25 naakte eigendom), eigenares te Nieuwerkerken en c) Van Landuyt-Callebaut Philemon, de weduwe (voor vruchtgebruik), landbouwster te Nieuwerkerken (notaris De Gheest)
- 02.01.1892, ruil: a) Van Landuyt-Vandenbrulle Cyriel (voor naakte eigendom), molenaar te Nieuwerkerken, b) Van Landuyt-Callebaut Philemon, de weduwe (voor vruchtgebruik), landbouwster te Nieuwerkerken
- 09.08.1909, einde vruchtgebruik: Van Landuyt-Vandenbrulle Cyriel, molenaar te Nieuwerkerken (overlijden van de weduwe Callebaut van Philemon Landuyt)

In 1910 werden de houten pestelroeden vervangen door geklinknagelde roeden van het type Verhaeghe uit Ruddervoorde. Op de plaats van het huidige kombuis was een balkon met leuning. De zijwegen en voorweeg hadden een brede houten beplanking, die onderaan recht afgewerkt was. Het materiaal van kap en zijwegen is moeilijker zichtbaar, maar waren vermoedelijk houten leien. De steekbanden waren omkast. Er was ook maar één trapleuning.

In 1921 werd de molen ontmanteld en voor 40.000 frank verkocht aan Jozef Van der Haegen, geboren in Mere in 1889 en afkomstig uit een landbouwersgezin. In de loop van 1922 werd de molen met 40 karrenvrachten overgebracht naar de nieuwe molensite in Mere, waar hij in 1923 heropgebouwd werd door de eigenaar, die wagenmaker was.Hij werd geholpen door zijn 2 broers en door molenmaker Frans Van de Velde uit Haaltert. Van 1924 tot 1952 was de molen aldaar in bedrijf.

Zie verder: Mere (Erpe-Mere), Kruisveldmolen

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Mailbericht van J.R.M. van Geffen, 03.01.2018.
Mijn voorvader Philemon van Landuyt, 1827-1877, werd in 1865 eigenaar van de windmolen van Nieuwerkerken. Deze werd in 1921 verplaatst naar zijn huidige standplaats in Mere. Ik bezit nog een foto van Philemon van Landuyt. 

'Archieven

- Stadsarchief Aalst, Oud Archief, nr. 1976. Renteboek van de dis van Aalst, 1351-1365, f° 29 v° (1364).
- Rijksarchief te Vorst / Archives de l'Etat à Forest - I 33 - 7392, Kerkelijke archieven van Brabant (Brussel), nr. 7392. Abdij van Vorst. Renteboek op perkament (1 register) (1384)
- Rijksarchief Kortrijk, 502/1, Familiearchief d’Ennetières, nr. 1390, akte gedateerd 20 september 1387.
- Stadsarchief Gent, Penningkohieren Haaltert (1571), f° 108 r°.
- C. Waldack, "Historia antiqui collegii Alostani saeculo 18° (1730, 1732-1734, 1739, 1754 en 1756-1757) (manuscript in het AVJ te Heverlee)

Werken
J. De Brouwer, "De jezuïeten te Aalst. Dl. 1. Stichting en opheffing, 1620-1773". Aalst, 1979.
D. Butaye (red.), "Sint-Jozefscollege Aalst: 1619/21 - 1831", Aalst, 1981 (tentoonstellingscatalogus).
D. Butaye, 'De schoolbevolking van het Sint-Jozefscollege te Aalst in de 17de en in de 18de eeuw', Het Land van Aalst, 35 (1983) p. 58-110.
F. De Potter & J. Broeckaert, "Geschiedenis der stad Aalst voorgegaan van eene historische schets van 't voormalige Land van Aalst. Dl. 3. Gent, 1873-1876, p. 34-44.
U. Dhoye, "Geschiedenis van het college van Aalst van 1619 tot 1931", 1959 (manuscript in het AVJ te Heverlee)
Lieven Denewet, "Erpe-Mere: de grootste molengemeente in Vlaanderen!", in: Molenecho's, XXI, 1993, nr. 2, p. 72-87;
(L. Smet), "In memoriam" (Jozef Van der Haegen), in: Molenecho's, IV, 1976, p. 26;
(L. Smet), "In memoriam" (René Van der Haegen), in: Molenecho's, IV, 1976, p. 43;
A. D'Hoker, "Wind- en Watermolens. De Molens te Mere", in: Het Land van Aalst, XI, 1959 en in: Mededelingen van de Heemkundige Kring van Mere, I, 1961, p. 17-;
A. D'Hoker & R. Van Impe, "De windmolen Van der Haegen", in: Mededelingen van de Heemkundige Kring van Mere, II, 1962, nr. 3, p. 38-40;
"Standaardmolen te Mere", in: Mededelingen van de Heemkundige Kring van Mere, 1978, nr. 2, p. 24;
Paul Bauters, "Eeuwen onder wind en wolken. Windmolens in Oost-Vlaanderen", Gent, Provinciebestuur, 1985, p. 176;
Luc Goeminne, "Struktuur en terminologie van de windmolen te Nieuwerkerken bij Aalst in de 17e eeuw", Het Land van Aalst, p. 273-289.
Paul Bauters, "Oostvlaams molenbestand 1986", Gent, 1986 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks, 25);
E. D(e) K(inderen), "De windmolen van Mere ook Jezuïtenmolen genoemd", in: Levende Molens, II, 1979, nr. 9, p. 105-106; nr. 11, p. 137, ill. [foto zoals de molen erbij staat sinds 16 maart 1978].
(Jezuïtenmolen, Nieuwerkerken bij Aalst), Levende Molens, jg. 24, 2002, nr. 3, p. 32.
(L. Smet), "De molen "Van Der Haegen" in de storm", in: Molenecho's, VI, 1978, nr. 3, p. 18;
(L. Smet), "Mere. Molen Van Der Haegen", Molenecho's, VII, 1979, nr. 7, p. 54, 56;
Y. Suys, "De windmolen van Mere blijft in 't nieuws", in: Mededelingen van de Heemkundige Kring van Mere, XIX, 1979, nr. 4, p. 46;
VIM., "De windmolen van "Mere" of wat de administratieve molen vermag", in: Voorpost, XXXI, 1978, nr. 52, p. 20;
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Eerste aflevering. De arrondissementen Aalst en Dendermonde", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XIV, 1960, 3 (Gent, 1962);
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 5. Gemeenten M-N", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2004;
Johan de Punt, "Bouwhistorische nota van de windmolen van Mere", in: Molinologie, Tijdschrift voor molenstudie, TIMS - Nederland/Vlaanderen, 2006, nr. 25, p. 36-43, ill.
http:// aalstwaarisdetijd.forumup.be

Mailberichten
J.R.M. van Geffen, 03.01.2018 (afstammaeling van molenaar Philemon van Landuyt, 1827-1877, die in 1865 eigenaar werd van de windmolen van Nieuwerkerken).