Zandbergmolen

De Zandbergmolen was een houten koren- en oliewindmolen (type driezolder-staakmolen) in de Nieuwstraat (nr. 27) op de hoek met de Zandbergstraat. De Nieuwstraat werd aangelegd op initiatief van brouwer Jules Vandenbrande, eigenaar van de Zandbergmolen. Het molenhuis stond ter hoogte van het "Zandbergplein" waar de huidige verbreding van de straat is.

De staakmolen werd opgericht bij octrooi, verleend door de Oostenrijkese keizer Jozef II op 4 oktober 1783, aan Pieter Jan Vandevelde uit Meulebeke. Daartoe leende hij geld aan Gommaar Vanden Brande. De graan- en oliemlen zou komen aan de noordkant van het dorp, onder de heerlijkheid van "Oygemsche". Tegen de oprichting was er veel "oppositie", vooral vanwege mulders of eigenaars van vier naburige graanwindmolens, "dicht bij de plaatse":
- Dionisius Jacobus Papeleu, heer van Poelvoorde;
- Pieter Jacobus de Munster;
- Joseph van Renterghem en
- Ignatius en Judocus Vercautere.

In die tijd werd ook de bijbehorende molenaarswoning gebouwd. Bij de sloop van de molen op 29 mei 1889 stootte men bij de afbraak van de teerlingen op een fles waarin een oud vergeeld papier stak. Daarop stond geschreven wie de molen gebouwd had en dat hij daar gezet was onder de regering van Maria-Theresia.

In de "Gazette van Gend" van 1 juli 1793 werd de molen te koop of te huur gepresenteerd: "Door notaris Clauwaert te Wingene wordt te kopen of te pachten gepresenteerd: een nieuwe, zeer onlangs gebouwde koren- en oliewindmolen met een fraai woonhuis en hovenierswoonst, gestaan in het midden van het dorp van Wingene, dat vlot bereikbaar is via twee wegen, met name de steenweg naar Tielt en de steenweg van Brugge naar Kortrijk". Het dorp telde, volgens deze advertentie, dan vijfduizend inwoners.

Enkele jaren later (18 en 21 september 1797) verscheen in dezelfde krant een nieuwe advertentie: "Onder directie van griffier Van den Brande en notaris Clauwaert in Wingene wordt op 26 september, 10 en 24 oktober 1797 in de herberg Sint-Joris op Wingene-Plaetse openbaar verkocht: een koren- en oliewindmolen, sedert enige jaren nieuw gebouwd, met medegaand een fraai huis en erf, gestaan en gelegen te Wingene dichtbij de kerk. Eigenaar is P. Joannes van de Velde. Vrij vanaf mei 1799.

In 1801 werd het molenerf, "scha-voor-bate", door Gommaar (Charles) Vanden Brande uit Sint-Joris-ten-Distel overgenomen om de schulden van Pieter Vandevelde te delgen. Het was aan deze Gommaar aan wie Pieter geld had geleend om de bouw van de molen te helpen bekostigen.

De gewezen griffier G. van den Brande, eigenaar, wonende te Sint-Jooris op de Gentse Vaart, verkocht in juni 1806 een geöctrooieerde, gerieflijke en welbeklante koren- en oliewindmolen met een zeer commodieus huis in Wingene dichtbij de dorpsplaats en de kerk; vrij vanaf 1 mei 1808. Deze oliemolen, voorzien van “volle stomp-harnas”, is in goede staat en “hoog te winde”. Huidig pachter is Pieter Jacobus van Gaevere, nog tot 30 april 1808. De parochie Wingene telt ca. 10.000 zielen en beschikt over kasseiwegen naar Tielt, Kortrijk en Brugge, wat gunstig is voor transport van de waren voor de oliemolen. (advertentie in de "Gazette van Gend", nr. 1279 van 19 juni 1806.)

Eigenaars:
- 1783-1797, eigenaar: van de Velde Pieter Joannes
- september 1797, openbare verkoop
- 1801, eigenaar: Vanden Brande Gommaar (Charles), Sint-Joris-ten-Distel
- 1834, eigenaar: Vandenbrande Franciscus Desiderius, eigenaar te Wingene
- 28.12.1855, verkoop: Vandenbrande-Gekiere Karel, molenaar te Wingene (notaris Bruneel)
- 24.05.1871, verkoop: Martens-Vanseveren Constant, molenaar te Wingene (notaris Kesteloot)
- later, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Constant Martens)
- 28.10.1880, verkoop: Vandenbrande-Gekiere Karel, koopman te Wingene (notaris Erard)

Door de stoomtuigen verloren de windmolenaars steeds meer werk, zodat Vanden Brande de Zandbergmolen op 29 mei 1889 liet omtrekken. Molenmaker Ivo Martens uit Wingene had hem voordien geheel onttakeld en er al het binnenwerk (molenstenen, kamwielen) uitgehaald. Hij had de leiding over de werken. Er was een rij stenen uit de teerlingen gelicht en de lange "kommel" was aan de nok vastgebonden. Met zes man stonden ze trekkensklaar op de plek waarlater (1948) Felix Demerisse woonde. Onder hen bevond zich de toen twintigjarige Adolf Van Renterghem, die later "de garde" van Wingene zou worden. De molen helde, draaide halvelings rond en met een groot gekraak stortte hij neer, precies op de voorbestemde plaats.Er volgde een enorme stofontwikkeling door al de bloem en het stof.

De vrijgekomen plaats werd afgestaan aan de gemeente Wingene om zo een nieuwe straat, de latere Nieuwstraat, in 1898 te kunnen aanleggen, van de Zandberg naar de Beernemstraat. Op die manier konden ook nieuwe bouwpercelen tot stand k omen. De molenberg werd afgevoerd en enkel het molenhuis bleef als stille getuige over. Bij de uitbreiding van het klooster werd later ook het molenhuis afgebroken, zodat enkel de naam Zandberg nog in het geheugen blijft.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archiefbronnen
Algemeen Rijksarchief Brussel, "Financiële Raad", nr. 1917 (oprichting, 1783)

Gedrukte bonnen
"Gazette van Gend", 01.07.1793.
"Gazette van Gend", 18 en 21 september 1797 of 2e en 5e jour complémentaire jaar V.
"Gazette van Gend", nr. 1279 van 19 juni 1806.

Werken
Omer Vanlaere, Historiek van de Zandbergmolen te Wingene: 1756-1899, De Roede van Tielt, XII, 1981, 4, p. 25-31.
Herman Holemans, West-Vlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 8. Gemeenten V-Z , Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2005.
S. Gilté S. & S. Baert S. 2009: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Wingene, Deelgemeente Zwevezele, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL43, 2009.
G Lams, De Heerlickeden van Wingene, Wingene, 1973 (uitgave in eigen beheer)
G. Lams, Van Wenghina tot Wingene. 847-1977, Wingene, 1977 (uitgave in eigen beheer)
G. Lams & A. Vandewiele, Een verleden voor mensen van heden. Wingene en Zwevezele door de jaren heen, Roeselare, 1990., p. 34.
Lieven Lams, Wingene, in F. Hollevoet, Als straten gaan ... praten, Tielt, 2005, p. 285.
L. Lams, e.a., Fotoboek "Wingene, terug naar de 20ste eeuw", Ons Wingene, 2008.
J. Patteeuw, Feodaal overzicht van Wingene, in Ons Wingene, jaarboek 10 (deel 2), 2008, Wingene
J. Patteeuw, Wingene in oude kaarten van 1600 tot 1800, in Ons Wingene, jaarboek 5 (2002), Wingene, 20
O. Vanlaere, Wingene in oude prentkaarten, 1972.
Omer Vanlaere, Onze windmolens, De Roede van Tielt, 5(1974)1/2 blz. 63-67, 3 blz. 33-40; 6(1975)1 blz. 27-36.
Guido Lams, De acht windmolens van Wingene, Mededelingenblad Werkgroep West-Vlaamse molens, 18 (2002/2003), p. 195-198.
Jules Fraeyman, "De molen van Poelvoorde en zijn zeven gematen. Een brokske Wingensche geschiedenis", Biekorf, jg. 49, 1948, nr. 1, p. 1-15;  nr. 2, p. 37-42.