Molen ter Eertsbrugge

De Molen ter Eertsbrugge (naar de lokatie), Ter Heers(molen) of 't Meuleken was een korenwatermolen met houten bovenslagrad in de Holandstraat 5, op de Nederaalbeek (een zijbeek van de Maarkebeek).

Recht tegenover het gebouwtje lag een grote vijver waarin het water werd opgehouden. Daar werd het water verzameld afkomstig van de Meulebeek en van D’Aubeke, twee beken die hier vóór de vijver samenvloeien en overvloedig water aanvoeren. Het schof (schuif, schot) stond naast het molenaarshuis.

De molen bestond al in 1539: "muelne en(de) erve ter hertbrugghe". Andere meldingen van deze graanwatermolen o.a. in 1571 (Penningkohieren van Nukerke),

- Pieter Huevinck fs Robbrechts houdt in erfven een watermuelene die cooren maelt met een walle ende met den behuusynghen gr. 1 d., gepresen up 48 p. par. (Penningkohieren Nukerke, 1571, f° 50 r°).

- Lieven de Keysere houdt in erfven de vijvere daer zijn muelen mede maelt ende de muelen up 12 r., gepresen up 48 p. parisis (Penningkohieren Nukerke, 1571, f° 104 r°).

- Jan Baert houdt in erfven een watermuelen die cooren maelt de vijver dar zu mede maelt gepresen up 60 p. par. (Penningkohieren Nukerke, 1571, f° 99 r°).

Philip Haelters en Gillyne Pots bezaten de molen in 1625 en Andries Ardinois in 1629.

Deze graanwatermolen hing af van de site met walgrachten aan de overzijde van de straat, op de Vandermaelenkaart (1851) aangeduid als "Water Kasteel ou ter Heerbrug Min".

In een boedelbeschrijving van 1728 in het Stadsarchief van Oudenaarde (Staten van Goederen, Boek 17, p. 241 e.v.) lezen we: "Item competeert desen sterfhuyse Augustijn Vandeputte fs Jacques gestorven augustij 1728 en in leven weduwnaar van Janneken Vande Veegaete fa Christiaen, oock d'hilft van een cooren waetermeulen binnen de selve prochie van Nukercke in het ghehuchte te Meulenbroucke, waervan d'ander helft competeert aen desen sterfhuyse dat men de vijvers, dijcken, loosebeke, schoven, speyen ende alle andere servituten ende vermoghen ghelijck met den selven meulen ende malderije van audden tijden is competerende ende toecommende oock met trecht van vijvers te ruymen, d'aerde te scheiden ende weiren, speyen te maecken ende repareren, ghelijck van audden teyds ghecostumeert is bij den overledenen de selven hilft vercreghen bij coope jeghens Jan vande putte fs Pieters, selven hilft ghepresen... 500 p.p.". Deze familie Vandeputte was teven eigenaar van de windmolen Ter Gheynst te Nukerke.

De molen wordt aangeduid in het landboek van Nukerke van 1768-1774 en op de Ferrariskaart van ca. 1775.

In 1778 werd de molen herbouwd.

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Vandeputte Philippe, Nukerke
- 1835, eigenaar: De Vos Pierre Auguste, Nukerke (verklaring op 12.02.1835)
- 06.03.1879, verkoop: Van der Haegen-Puissant Felix, Nukerke (notaris Grau - watermolen)
Na het overlijden van Pieter Augustin De Vos in 1879 verkochten zijn erfgenamen de molen en hofstede (groot 53 a. 70 ca.) op donderdag 6 maart 1879 in het openbaar in café De Engel te Nukerke. Koper was Felix Vanderhaeghen-Puissant.
- 26.05.1909, verkoop: Van der Haeghen-Rousseau Henri, brouwer te Ronse (notaris Sturbaut)
- 28.05.1926, verkoop: De Vos-Geenens Albert Theoduul, wagenmaker te Nukerke (notaris Delouvroy)
- 29.11.1929, verkoop: Norga-Van den Bulcke Albert Leopold, landbouwer te Nukerke (notaris T'Sjoen)
- 12.09.1933, verkoop: Baert-Callebaut Hector Henri Georges, landbouwer te Nukerke (huis met afhangen)
- 29.06.1953, verkoop: Verhellen-Rijckebosch Frans Achiel, herbergier te Nukerke (notaris De Beer)
- 2000, eigenaar: De Lange Dany, te Nukerke
- 2013, verkoop: Verbanck Hendrik

Felix Vanderhaeghen liet het alleenstaand molengebouw in 1882 in geringe mate vergroten met de plaatsing van een stoommachine. Hierbij werd het binnenwerk van de watermolen gemoderniseerd. Op 29 maart 1882 stelde hij te koop: "een wateras in eikenhout sedert 18 jaren in het water liggende, alsook een volledig molenstelsel geheel in ijzer als sterrewiel, staande As - pions...".

Links van het molengebouw bouwde men in 1900 een aanbouw met een stoommelkerij, die geen succes bleek en reeds in 1907 omgevormd werd in een woning.

In 1933 werd de molen buiten werking gesteld en daarop ingelijfd bij de aanpalende woning. Het waterrad en de maalinstallatie kwmaen kort na de tweede wereldoorlog in verval. Het mechanisme werd dan verwijderd. Dat was ten tijde van Octaaf Norga.

De laatste sporen van de vijver verdwenen bij de heraanleg van de Holandstraat in de jaren 1980. Aan de oostelijke gevel van het gebouw waren, tot bij de afbraak in juni 2014? de sporen van het rad. Zo te zien was het verval van het water tamelijk vrij groot. Het westelijk gedeelte van ’ t Meuleke was melkerij. Dat was tot bij de sloop in 2014 nog duidelijk te zien aan de binneninrichting. De vloer van de melkerij lag veel hoger dan de Holandstraat. Dat was natuurlijk gemakkelijk voor het lossen van de melkkannen. Binnen leidde een trap van de woonkamer naar de melkerij. Ten tijde van Frans Verhellen werd de melkerij ingericht als winkeltje en later als woonkamer.

Tot in de jaren 1970 was er café 't Meuleken gevestigd. Het gebouw bleef aan de watergevel nog herkenbaar als watermolen. In deze bepleisterde gevel was nog het asgat zichtbaar. De straatgevel kreeg een nieuwe façadesteen.

Het molengebouw werd, op de fundamenten na, in juni 2014 afgebroken, ondanks de plaatsing op de vastgestelde lijst van het bouwkundig erfgoed. Iets meer afgelegen van de straat werd een nieuw gebouw in oude molenstijl opgetrokken, dat voorzien zal worden van een nieuw waterrad (type terugslagrad met een diameter van 4,4 meter) voor de opwekking van elektriciteit.

De vroegere molenaarswoning bestaat nog en is gelegen aan de overzijde van de straat (Holandstraat 12). Voorheen was het een tweedelige rechthoekige omgrachte site, zoals dat te zien is in het Landboek van Nukerke van 1768-1774. Net zoals de de watermolen gaat de oorsprong minstens terug tot de 16de eeuw. Melding van een waterkasteel te Nukerke in 1703. Volgens de kaart van Vandermaelen van 1851 bleef naast de aanduiding van "Water Kasteel" slechts de zuidelijke helft van de omgrachting meer bewaard. Het erf is thans nog deels afgebakend door de Molenbeek.
Ten noorden, zuidoosten georiënteerd boerenhuis van zes traveeën op grotendeels bovengrondse kelderverdieping, onder zadeldak (pannen, nok loodrecht op straat), vermoedelijk minstens opklimmend tot de 18de eeuw, maar het uitzicht werd in de 19de eeuw aangepast. Hoge bepleisterde en gewitte lijstgevel; de meeste muuropeningen in grijsgeschilderde vlakke omlijstingen. Kelderverdieping met diverse openingen. Voordeur achter pui met dubbele steektrap (7 treden) met ijzeren leuning. Twee parallelle middelste kelderruimten overwelfd.
Rechts aanpalende woning van twee verdiepingen met dezelfde nokhoogte, van circa 1965 ter vervanging van vroegere stal.
Het vroegere molenaarshuis is vastgesteld als bouwkundig erfgoed.

Lieven DENEWET, Herman HOLEMANS & Maarten OSSTYN

Hedwig, "De site rond het Waterkasteel. Een mooie legende over het Waterkasteel", blog.seniorennet.be/nukerke (03.11.2006).
Volgens een oud volksverhaal stond ooit in D’Aubeke een waterkasteel. Die benaming is afkomstig wegens het feit dat er rond die velden langs het beekje, meermaals dauw hing. In de oude atlas staat die plaats vermeld bij nr 114 als D’Aubeke en bij nr 115 als D’Aubeke pad. Volgens de kaart van 1777 bestond daar reeds een bijzondere systeem van waterhuishouding. Daar was de grond toen nog zeer drassig en blijkbaar was daar een heel actieve bron die zorgde voor veel bovengronds water. Dicht bij elkaar trof men er twee omwalde woningen aan die enkel toegankelijk waren langs een brug. Veel water werd aangevoerd door de Meulebeek met bronnen in Ten Hole en op de noordflanken Turkeyen. De landerijen langs de beide oevers werden toen als drassig gebied ingekleurd. Op een kaart van 1851 staat een gebouw met twee vleugels omgeven door een brede wal. Het geheel werd aangeduid met “Water Kasteel ou ter Heerbrug Molen”. De Meulebeek liep onder de Holandsraat door. De oversteek gebeurde d.m.v. een houten brug.

Dat daar een kasteel stond is wellicht veel gezegd. Laat ons zeggen een statige stenen woning omgeven door water. De kleine Margaretha van Parma (een bastaardkind van Karel V) zou daar in haar kinderjaren zijn opgevoed. Soms kwam Karel V op bezoek. Vandaar dat één van de toegangswegen Keizerrei werd genoemd. Ook een paus van Rome zou daar zijn zoon hebben ondergebracht. De toegangsweg  die de paus volgde naar het waterkasteel werd later Pausweg. Deze aarden weg is het verlengde van de Letterstraat. Je had dus toegang tot het waterkasteel via de Pausweg (verlengde van de Letterstraat) en de Keizerrei. De naam D’ Aubeke wijst op de dauw die heel regelmatig boven de akkers hangt. Volgens het volksverhaal zou ook ’t Moleke en de omgeving ervan deel uitgemaakt hebben van ’t Waterkasteel. Het is een feit dat op oude kaarten deze omgeving is aangeduid als drassig gebied. Recht tegenover de watermolen moet een schuur hebben gestaan, op palen. Op de plaats waar de familie De Rooze een paar generaties woonde. Al bemerkt dat het gelijkvloers van het oude woongedeelte een meter hoger ligt en onderkelderd is. Werd in die overwelfde kelder vroeger ook ijs opgeslagen en bewaard voor de zomertijd? Sommigen spreken hier van een ijsfabriekje, maar dat is veel gezegd. Hoe dan ook, het ijs van de vijver werd verzaagd en de ijsblokken werden tussen het stro bewaard. Daar waar het mogelijk was bouwde men de hoeve aan een beek want water was belangrijk.

Voormalig café zogenaamd "t Meuleken", gelegen naast de Molenbeek. Enkel vermeldenswaardig omwille van de verdwenen watermolen "ter Eertsbrugge", te situeren in het rechtse deel van de alleenstaande huidige woning. In 1539 al melding van de "muelne en(de) erve ter hertbrugghe"; nog sprake van deze graanwatermolen onder andere in 1625 en 1629; ook melding ervan in landboek van Nukerke van 1768-1774. Graanwatermolen wellicht afhangende van de site met walgrachten aan de overzijde van de straat (zie nummer 12), op de Vandermaelenkaart (1851) aangeduid als "Water Kasteel ou ter Heerbrug Min" . Alleenstaand molengebouw in 1882 in geringe mate vergroot met plaatsing van een stoommachine. Aanbouw links in 1900 met stoommelkerij, na korte tijd reeds omgevormd tot woning (1907 volgens archiefgegevens van het kadaster). Graanwatermolen in werking tot 1933 en daaropvolgend ingelijfd bij de aanpalende woning. Tijdens XX c volledige uitbraak van de watermolen, woning met café tot in de jaren 1970 (open gehouden door Annie Verhellen en Willy); sindsdien nog gewijzigde bouw.

Er waren dus nog hoeven die een ijskelder bezaten. Dat was een ondergrondse kelder met dikke muren, onder de schuur, zonder vensters en met een toegangspoortje. Van buitenaf liep men door een gleuf die steeds dieper werd naar beneden. In oorsprong zou het ijs hier gebruikt worden om de melk te koelen. Er was trouwens een voorraad ijs tot een stuk in de zomer. 

Wat nu nog rest van het 18de eeuws Waterkasteel is de westelijke vleugel van het oorspronkelijk gebouw met twee vleugels; een zuidelijke en een westelijke vleugel. Men zegt dat de eigenaar van dit kasteel met molen ook op de Steenbrug te Ronse een watermolen bezat.

Watermolen Heerbrug (Eerstbrugge), in de volksmond 't Meuleke
't Meuleken  was tot midden de jaren 80 een gezellig dorpscafeetje. Die naam verwijst naar de vroegere graanwatermolen  die er was in ondergebracht aan de westelijke oever van de Meulebeek. Deze watermolen werd reeds in 1539 vermeld als watermolen ter Eertsbrugge” en behoorde tot het waterkasteel, een site met walgrachten, aan de overkant van de straat.  Een kroniek heeft het over de “muelne ende erve ter hertbrugghe” en de Ferrariskaart (1777) heeft het over het gehucht "H(am)au Ter Brugen". Op de Vandermaelenkaart  (1851) staat deze site aangeduid als “Water Kasteel ou ter Heerbrug Moulin”. De maalinstallatie zou rond 1882 gewerkt hebben d.m.v. een stoommachine. Daartoe diende uitbreidingswerken te worden uitgevoerd. Rond 1900 werd aan de westgevel van het molengouw een deel bijgebouwd dat dienst deed als melkerij die werkte dankzij de stoominstallatie. De werking van de melkerij en de maalinstallatie  hield op in 1933. Daarop werd de maalderij en de melkerij beetje bij beetje ontmanteld en kreeg het gebouw de functie van woning. Bij Leontine kan je er meer over lezen want zij heeft als kind ’t meuleke en de melkerij nog in werking gezien. 

Wat de volksmond zegt ! ’t Meuleke was een oude watermolen gelegen op de plaats waar de Molenbeek onder de Holandstraat duikt. Het waterrad en de maalinstallatie is kort na de tweede wereldoorlog in verval gekomen. Dat was ten tijde van Octaaf Norga. Recht tegenover het gebouwtje lag een grote vijver waarin het water werd opgehouden. Daar werd het water verzameld afkomstig van de Meulebeek en van D’Aubeke, twee beken die hier vóór de vijver samenvloeien en overvloedig water aanvoeren. Het schof (schuif, schot) stond naast het molenaarshuis. De laatste sporen van de vijver verdwenen bij de heraanleg van de Holandstraat in de jaren 1980. Aan de oostelijke gevel van het gebouw ziet men nog de sporen van het rad. Zo te zien moest het verval van het water tamelijk groot zijn geweest. Het westelijk gedeelte van ’ t Meuleke was melkerij. Dat is nog duidelijk te zien aan de binneninrichting. De vloer van de melkerij lag veel hoger dan de Holandstraat. Dat was natuurlijk gemakkelijk voor het lossen van de melkkannen. Binnen leidde een trap van de woonkamer naar de melkerij. Ten tijde van Frans Verhellen werd de melkerij ingericht als winkeltje en later als woonkamer.

Een overlevering heeft het over een verhaal uit het jaar 1710. Toen zou een zekere Prins Filip, een Spaanse jonkheer, in Oudenaarde zijn goederen hebben verdeeld. In die periode kwamen er elfhonderd ha grond van Melden over naar Nukerke. Nukerke was toen op weg naar zijn zelfstandigheid. En wie waren de gelukkige eigenaars?  Wel volgens het verhaal gingen ongeveer 300hanaar de familie Van Malleghem.

De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed schrijft:

Voormalig café zogenaamd "t Meuleken", gelegen naast de Molenbeek. Enkel vermeldenswaardig omwille van de verdwenen watermolen "ter Eertsbrugge", te situeren in het rechtse deel van de alleenstaande huidige woning. In 1539 al melding van de "muelne en(de) erve ter hertbrugghe"; nog sprake van deze graanwatermolen onder andere in 1625 en 1629; ook melding ervan in landboek van Nukerke van 1768-1774. Graanwatermolen wellicht afhangende van de site met walgrachten aan de overzijde van de straat (zie nummer 12), op de Vandermaelenkaart (1851) aangeduid als "Water Kasteel ou ter Heerbrug Min" . Alleenstaand molengebouw in 1882 in geringe mate vergroot met plaatsing van een stoommachine. Aanbouw links in 1900 met stoommelkerij, na korte tijd reeds omgevormd tot woning (1907 volgens archiefgegevens van het kadaster). Graanwatermolen in werking tot 1933 en daaropvolgend ingelijfd bij de aanpalende woning. Tijdens de 20ste eeuw volledige uitbraak van de watermolen, woning met café tot in de jaren 1970; sindsdien nog gewijzigde bouw.

Voormalig café z.g. 't Meuleken", gelegen naast de Molenbeek. Enkel vermeldenswaardig omwille van de verdwenen watermolen "ter Eertsbrugge', te situeren in het rechter deel van de alleenstaande huidige woning. In 1539 al melding van de "muelne en (de) erve ter hertbrugghe", nog sprake van deze graanwatermolen o.a. in 1625 en 1629; ook melding ervan...

De oude molensite werd in juni 2014 volledig - woonhuis, molenhuis, kelder...- afgebroken.

Archieven
Rijksarchief Gent, Penningkohieren Nukerke, 1571.
Rijksarchief Gent Landboek van Nukerke (Topografisch-historische atlas), 1768-1774. nr. 795.
Stadsarchief Oudenaarde, Staten van Goederen, Boek 17, p. 241 e.v. (1728).

Werken
D. Bouckzone, "Toponymie van Nukerke", Annalen Geschied- en Oudheidkunige Kring van Ronse en Tenement van de Inde, XXIII, 1974, p. 131, 137.
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Derde aflevering. De arrondissementen Oudenaarde en Sint-Niklaas", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XVI, 1962, 2 (Gent, 1963), p. 57-58;
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 5. Gemeenten M-N", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2004.
Julien Vandeputte, "De molens van het arrondissement Oudenaarde uit hun geschiedenis", Oudenaarde, 1974, p. 33-34.
M. Verbeeck & A. Tack, "Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Provincie Oost-Vlaanderen. Arrondissement Oudenaarde. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 15N2, Brussel-Turnhout, 1998.
Hedwig, "De site rond het Waterkasteel. Een mooie legende over het Waterkasteel", blog.seniorennet.be/nukerke (03.11.2006).

Mailberichten
Walter Van den Branden, 30.05.2013.
Hendrik Verbanck, Nukerke, 17.03.2014.