De Zelkermolen op de Velpe is een watermolen die voor 1322 werd opgericht ten noorden van de kerk Zelk, een gehucht van Halen. In Zelk vormden de watermolen, het Sabelshof en hoeve Vogelsanck de kroonjuwelen van de bezittingen van de kartuizers van Zelem (het klooster op de Sint-Jansberg). De rijke gronden leverden een hoge opbrengst.

Inwoners van Zelk waren verplicht hun granen in deze molen te laten malen, wat telkens opnieuw conflicten gaf met de stad Halen, die ook drie molens telde.
In 1411 werden de in­woners van Webbekom en van Zelk ontslagen van de verplichting hun graan op de banmolen (verplichte molen van de heer) van Halen te laten malen, en dit ten voordele van de molen van Zelk.

De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 26 juli 1848 de vastgestelde pegelhoogte van 1,750 meter goed. De toenmalige eigenaar was kolonel Pierre Kenens.

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Kenens Pieter, luitenant-kolonel van de Gendarmerie te Herk
- 1853, verkoop: Decoster Jan, landbouwer te Halen
- 1877, deling: a) Decoster Eduardus, molenaar te Halen; b) Decoster-Jacobs Jan, landbouwer (vruchtgebruik)
- 1884, einde vruchtgebruik: De Coster Eduardus, molenaar te Halen
- 1917, verkoop: De Coster Marie Melanie, Eugène Louis, Marie Asella, Marie Amelie, Marie Marguerite, Marie Theresia, Ludovic Theophile, Marie Adriana, landbouwers te Halen
- 1938, afstand: Decoster Louis Theophile, landbouwer te Halen
- 1961, gift: a) Decoster-Mullens Jozef, landbouwer te Halen (naakte eigendom)
- 1966, erfenis: Decoster-Mullens Jozef, landbouwer te Halen

In de loop der eeuwen werd de molen verschillende keren verbouwd. Het huidig gebouw dateert pas van 1904, nadat de voorganger in oktober 1902 door brandstichting (door een weggezonden Duitse bedelaar) vernield werd. In 1945 werd het gebouw vergroot. Al sinds 1853 is de molen in het bezit van de familie Decoster, landbouwers en molenaars.

Tot in 1870, toen de spoorweg Diest-Tienen werd aangelegd, was er een Molenweg dwars door de weiden naar die molen; deze weg begon aan de Dijk bij Daniëls.

De molen was tot 1976 beroepsmatig in werking. Hij ligt nu stil, maar wordt gelukkig goed onderhouden. In 2008 werd een visdoorgang geplaatst.

Vlak bij de grens met Webbekom zijn er nog twee watermolens op de Begijnenbeek onder Diest geweest. De Nedermolen, die van 1227 tot 1528 vermeld wordt, stond dicht bij het huidige Schijf, en de Beveremolen, die in 1235 voor het eerst vermeld wordt en tot 1847 gewerkt heeft, stond dicht bij de Beverepoort, de la­tere Hasseltsepoort.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Bouwkundige en technische beschrijving
Sterk verbouwde en aangepaste bakstenen gebouwen onder zadeldaken.
Buitenwerk: overbrugd sluiswerk van baksteen en hardsteen, waarvan sluizen verwijderd in 1975; kom van baksteen en natuursteen, verstevigd door middel van beton.
Het metalen onderslagrad werd rond 1934 vernieuwd (volgens de vroegere eigenaar; in 1946-'47 volgens molenbouwer Asnong): ijzeren schoepenwaterrad met deels gelaste, deels geklonken plaatijzeren schoepen; met moerbouten bevestigde spaken, vervaardigd uit lichtgebogen U-profielbaiken.
Houten molenboom (molenas), verstevigd door gesmeed ijzeren banden, en draaiend op ijzeren tap.
Het waterrad is thans echter vastgecementeerd (dient enkel als "decoratie") en de tap rust zinloos op de betonnen afdekking van de komafsluiting.
Binnenwerk: houten staande werk, ondersteund door een gietijzeren kolom. Gaande werk aangedreven door recente electromotor (ca. 1960, ondergebracht in recente bijbouw, stroomafwaarts tegen molen aanleunend). IJzeren drijfwerk (uit 1938) op horizontale lineaire as, met kamwielen overgebracht op verticale assen naar twee maalstoelen (zinken steenkisten). Houten galg.

Intekendatum: 27.11.2008, 10 u.
Molen: Halen (Limb.), Rotemse molen en Zelkermolen - watermolens met metalen onderslagraderen
Bouwheer: Vlaamse Milieumaatschappij, afdeling Operationeel Waterbeheer, Brussel / Hasselt
Ontwerper: Soresma nv, Antwerpen (Linda Michiels)
Opdracht: Visdoorgangen op de Velpe ter hoogte van de Rotemse molen (met nevengeul en bekkentrap) en de Zelkermolen (met steenbestorting); cat. B of G, kl. 2; 60 werkdagen; kostprijs: €136.052 (aan de Rotemse molen), €17.038 euro (aan de Zelkermolen)
Plaats aanbesteding: VMM - afd. Operationeel Waterbeheer, Koningin Astridlaan 50 b5, 3500 Hasselt

Het Weekblad van Maldeghem en Zeeuwsch-Vlaanderen, Zondag 13 October 1901, jg. 11, nr. 41:
Zelck. - Een hevige brand heeft alhier de hoeve van M. Coster vernield. De schade wordt berekend op 50,000 fr.
Het schijnt dat de molen en de schuren, die ongeveer 40 meters van de hoeve verwijderd liggen, op het hetzelfde oogenblik in brand stonden. Het noodsein werd gegeven door eenen der zonen van De Coster, die omstreeks 11 ure terugkwam uit een burenhuis, waar hij bij eenen doode had gewaakt.
Eene Duitsche bedelaar die zich eenige dagen geleden op den molen had aangeboden en die weggezonden was, wordt verdacht als brandstichter. Hij had gezegd dat de roode haan weldra zou kraaien.

Literatuur

Gedrukte bronnen
- Het Weekblad van Maldeghem en Zeeuwsch-Vlaanderen, Zondag 13 October 1901, jg. 11, nr. 41.

Werken
- F. Claes, "Een vergeten watermolen van de Heer van Diest te Boksbergen bij de Kloosterberg onder Webbekom", in Oost-Brabant, XIV (1977), blz. 87-91; M. Van der Eycken, "De watermolen van Boksbergen onder Webbekom", in Oost­ Brabant XVIIJ (1981), p. 227-229.
- M. Soenen, "Chartreuse de Zelem", in Manasticon Belge VI. Province de Limbourg, Luik 1976, blz. 306.
- Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
- Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985, p. 29;
- Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996.
- F. Schlusmans m.m.v. J. Gyselinck, A. Linters, R. Wissels, M. Buyle & M.-Ch. De Graeve, "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6N1 (A-Ha)", Brussel - Gent, 1981.
- Van de Velde, E., Deville, T. & Houbrechts, S., Velpe te Halen (gem. Halen). Archeologisch onderzoek door middel van boringen, verkennende fase, onuitgegeven rapport, Vlaamse Milieumaatschappij, 2010.