Te By-molen

De Te By-molen, de Ter Ben-molen, de Plaatsmolen, Den Olm of molen Vanneste was een houten windmolen ten zuidwesten van de Molenstraat (nr. 43), op de hoek met de Processiestraat.

De staakmolen bestond al in 1513, toen Gerard Van Maldeghem pastoor van Waregem was. 

De molen staat afgebeeld op:
- kaart van de kasselrij Oudenaarde (1669, Stadsarchief Oudenaarde) als een staakmolen
- een kaart uit het landboek van Waregem, opgetekend door Anthone Van Outrive in 1753-1757. De molen wordt in de bijschriften vermeld als "den plaetse wind molen met het dryhoekenlant, daar het capelleken op staet", eigendom van ene Charles Morel.
- de Villaretkaart (1745-1748) met de vermelding "Moulin"
- de Ferrariskaart (ca.  1775) meth et bruin symbool van een staakmolen
-  het primitief kadasterplan (circa 1835) onder de benaming"Ter ben"-molen.
- de Atlas der Buurtwegen (ca. 1845) met het grondvlak van een staakmolen op teerlingen
- de topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- de kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)

De molen werd voor 1753 herbouwd als een driezolder-staakmolen, ingericht als graan- en oliemolen.

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Bulté Louis, eigenaar te Deerlijk en dochter Cordula, zonder beroep te Deerlijk; de huurder is Bettens Joannes
- 29.06.1844, verkoop: Bulté Cordula, zonder beroep te Deerlijk (notaris Vanacker)
- 1871, huwelijk: Neyrinck-Bulté Augustus, handelaar te Sint-Eloois-Vijve
- later, erfenis: Neyrinck Elodie en consoorten (overlijden van Augustus Neyrinck)
- 22.07.1876, deling: Vanhulle-Neyrinck Auguste, handelaar te Sint-Eloois-Vijve (notaris Vanwassenhove)
- 18.12.1879, verkoop: Vanneste-Dewaele Ivo, molenaar te Waregem (notaris Dufaux)

De "Te By"-molen (de naam is ondertussen geëvolueerd) brandde per ongeluk af in de nacht van 24 op 25 november 1905. De brand begon om middernacht en tegen de morgen was alles opgebrand. Mogelijk ontstond het vuur door een open olielamp. De staakmolen was maar gedeeltelijk verzekerd. Eigenaar-molenaar Ivo Vanneste-Dewaele verving hem door een stoommachine, zoals de Stampkotwatermolen tien jaar voordien.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archieven en landkaarten
- Stadsarchief Oudenaarde, Kaart van de Kasselrij Oudenaarde (1669)
- Rijksarchief Kortrijk, "Aanwinsten", VI, nr. 1938: Landboeck der prochie van Waereghem, Anthone Van Outrive, 1753.
- Rijksarchief Kortrijk, "Aanwinsten", VI, nr. 1938: "Sevensten Canton, Begint aen het lant ende bosch van Pieter en Joos Huys aende Vyfweegsche straete begrypende d'hofstede van den heer de Bisschop, de gronden voor d'hofstede Caerel Blaublomme, ende d'hofstede ende landen van den voornomden Huys, begrypende het gelent den roosman, den noordcant van den Plaetsemeulencoutter, ende soo voorts tot ende met n° 974 wesende den huyse ende erfve van Geeraert Van Drousbeke, hoedwasscher", in Landboeck der prochie van Waereghem, Anthone Van Outrive, 1753.
- Villaretkaart (1745-1748)
- Ferrariskaart (ca. 1775)
- primitief kadasterplan (circa 1835)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1845)
- topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)
- Kadasterarchief West-Vlaanderen te Brugge, 207: Mutatieschetsen, Waregem, 1897/19, 1899/18, 1903/12, 1907/24, 1929/46, 1933/48, 1939/48, 1955/48, 1996/46.

Gedrukte bronnen
"Het Weekblad van Oost- West en Zeeuwsch-Vlaanderen", zondag 3 december 1905, jg. 15, nr. 49.

Literatuur
T. Deleu (red.), Het verhaal: 50 jaar rijks- en gemeenschapsonderwijs Waregem, Waregem, 1999.
P. Meuris, Straatnamen in Waregem, een bespreking van de Waregemse straatnamen anno 1992, Waregem, 1992, p. 20.
Benoit F., Overzicht van de feodale structuur in Waregem, in De Gaverstreke, jg. 26, 1998, p. 263-333.
Bogaert J., Santens F., Oorlog in de Gaverstreek, Analyse van de bevrijding van Waregem, Ingooigem, Anzegem en Tiegem, oktober-november 1918, in De Gaverstreke, jg. 28, 2000, p. 169-312.
Coorevits S., Waregem graag gezien. De oudste foto's en prentkaarten, Brugge, 2005, p. 26-27.
Ducatteeuw E., Vandermaelen L., Wante L., Historische kaart Waregem, in De Gaverstreke, jg. 20, 1992, p. 11-78.
Ghistelinck R. (red.), Waregems Milleniumboek. Van dorp tot stad, NCMV, Waregem, 2000.
Vanthuyne J., Waregem in oude prentkaarten, Zaltbommel, 1972, nr. 36.
A. Vanwalleghem & S. Creyf, Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Waregem met deelgemeenten Sint-Eloois-Vijve, Desselgem en Beveren-Leie, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL45, 2010.
Herman Holemans, "West-Vlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 8. Gemeenten V-Z", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, VIII, 2005, p. 32 (nr. 3).
Torie Mulders (pseudoniem van Hector Vindevogel), "De windmolens tussen Schelde en Leie", in: Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, XXII, 1946-1948, p. 46-107 (73).
Mailbericht Leo Van der Drift, Den Haag, 07.06.2014.