De Gordaalmolen of Spans Huis is een watermolen met verdwenen onderslagrad op de Voer, in het Park van Tervuren, Warande 3.

Nu is de Voer opgenomen in het tracé van de Warandevijvers en heeft het gebouw zijn aspect van watermolen verloren. Goor betekent trouwens moerassig en slaat op het dal van de Voer. De molen is het laatste materiële overblijfsel van het vroegere gehucht Gordaal.

De eerste vermelding van de molen duikt op in documenten van 1290 (zie bijlage) en van 1293. Jan van Tervuren, ontvanger van de hertog in de parochie van Overijse en Neerijse, liet op 12 juni 1293, in naam van Gillis de Mont, seneschalk van Brabant en Jan Bote, ontvanger van de hertog van Brabant, een afpaling uitvoeren van het moeras gelegen bij de watermolen van Gordale, bij de abdij Park, te Tervuren. Dit moeras lag dicht bij een visvijver en behoorde voor de helft aan de hertog van Brabant en voor de andere helft aan de abdij van Park. De scheiding werd door twee houten staken ("stipites lignei") aangeduid.

Hij fungeerde als hertogelijke banmolen voor Tervuren en Duisburg. In het middeleeuwse rechtsstelsel behoorde ook de wind en het water de eigenaar van een leen toe, in casu de hertog van Brabant. Hieruit vloeit voort dat de ingezetenen van het leen verplicht waren hun koren in de molen van de heer te laten malen.

Het oudste archeologisch spoor is een zandstenen fundering van een nagenoeg vierkant gebouw van 8,6 x 9,1 meter. Het molenhuis vormde oorspronkelijk een alleenstaand blok met langs de noordgevel het molenrad. Op de zandstenen onderbouw waren wanden in vakwerk opgetrokken (= houten constructie opgevuld met leem). Historische bronnen geven ook aan dat de molenaar aanvankelijk op het vlakbij gelegen Gordaalhof verbleef. Later werden allerlei ruimtes volgens dezelfde constructietechniek tegen het molenhuis aangebouwd: paardenstal, varkenshok, koestal... Een grondplan daterend van 1515 geeft ons hierover duidelijke informatie.

Het molenhuis zelf werd in 1534 in bak- en natuursteen opgetrokken, terwijl de rest in vakwerk bleef op een natuurstenen sokkel. Het is niet met zekerheid te bepalen wanneer de rest van de gebouwen versteend werden. De onlusten van de tweede helft van de 16de eeuw maakten dat men voor dergelijke initiatieven moest wachten tot de heropbloei in de eerste helft van de 17de eeuw met de komst van Albrecht en Isabella in Tervuren. Zij kochten trouwens de molen in 1620. Het gehele gebouwenbestand werd nu in een combinatie van bak- en zandsteen opgetrokken. In deze bouwfase werden er aan de ruimtelijke indeling heel wat wijzigingen aangebracht.

De watermolen (Gordaalmolen) werd meestal samen met de windmolen (Meert) verpacht. Beide molens werden in de 18de eeuw "Zijne Majesteits (wind en water)molens" genoemd,
In de volkstelling van Tervuren van 1702 was Hendrick Herinx de "molder". Hij had een knecht in dienst.
(95) Hendrick Herinx, molder van Sijne Ma(jesteij)ts molens binnen dese Vrijheijt. Eenen knecht. Een koe. 9 gl - 16 st (folio 349r)
In de volkstelling van 1747 was Francis Coeckelberghs, gehuwd met Anna Hendrickx, de molenaar. Ze hadden de ruim 20-jarige "Peeter" als knecht:
(49) Item Francis Coeckelberghs ende Anna Hendrickx gehuijsschen, muijlder van sijne Majesteijts wint ende watermolen alhier, hebbende eenen knecht Peeter oudt in de twintigh jaeren ende eene haertstede. Affges 17-0 over den molen ende huijsvr(ouw)e 40 (gulden) - 10 (stuijvers).

De molen verloor zijn industriële functie waarschijnlijk op het einde van de 18de eeuw. Tussen 1810 en 1860 verdween de grote stal aan de zuidmuur en kwam er een nieuwe stal met lessenaarsdak langs de oostmuur. Ook de indeling van de ruimte werd wederom herschikt. In de loop van de 20ste eeuw verkreeg het geheel zijn huidig uitzicht. Tegen de zuidmuur van het molenhuis werd een atelier aangebouwd. De hoek gevormd door de stal en het woonhuis werd gereserveerd voor een toiletruimte. Tegen de oostmuur van de stal kwam er nog een kleine constructie bij. De belangrijkste component van de gebouwen is een dubbelhuis –molenhuis en woonhuis- onder aaneengesloten zadeldaken met dubbele trapgevel aan de noordkant, de voormalige beekkant. De gevels uit bak- en zandsteen vertonen heel wat sporen van verbouwingen of wijzigingen van ordonnantie.

Ooit lag de molen buiten de Warande (het hertogelijk domein, thans het park van Tervuren), maar omdat de verschillende machthebbers steeds meer gronden toevoegden, kwam de molen binnen de grenzen van het domein te liggen. Koning Leopold II liet voor de Wereldtentoonstelling van 1897 de vijvers in de nabijheid van de molen vergroten tot één grote (de huidige Vossemvijver) en liet bomen aanplanten. Het pittoreske molengebouw in het park vormde onderwerp van talrijke schilderijen en foto’s. Ook vormde de molen de inspiratiebron van de roman "The Spanish House" van Eleanor Smith.

Het gebouw, dat sinds 1981 niet meer wordt bewoondt, verkeert thans in zeer vervallen staat. Het dak is tijdelijk afgedekt. Alle interieurelementen zijn vernietigd, en bij archeologische opgravingen werden de vloeren uitgebroken. Het is gewoonlijk onvoorstelbaar dat zo'n prachtig historierijk gebouw in een openbaar park staat te verkommeren. De voormalige molen, die in 1983 beschermd werd als monument, was eigendom van de federale overheid.

In de jaren 1990 werden wel renovatieplannen gemaakt, maar de regionalisatie en het geruzie over wie nu verantwoordelijk zou zijn voor wat, gooide roet in het eten. Alles lag stil tot in 2003 de knoop doorgehakt werd. Maar ondertussen begon het verval te versnellen. Delen van het pand zijn ingestort, vocht en plantengroei vreten demuren aan, het dak is zwaar beschadigd.
In 2003 volgde de overdracht aan het Vlaams Gewest. Na de beslising over de "regionalisering" van een deel van de warande, werd het agentschap Natuur en Bos belast met het onderhoud, de instandhouding en de renovatie van het deel van de warande toegewezen aan de Vlaamse Gemeenschap. Zij zijn dus verantwoordelijk voor het Spaans Huis. Het agentschap zelf ressorteert onder het Vlaams Ministerie van Openbare Werken, actueel onder Vlaams Minister Crevits.

Vrijwaring van het bouwkunstig erfgoed is slechts gegarandeerd mits een bestemming. Zo zou het pittoreske molengebouw een functie kunnen vervullen in verhouding tot zijn locatie te midden van de Warande zich vooral richtend tot de vele weekendwandelaars. Naast kleinschalige artistieke animaties zoals ééndagstentoonstellingen van jonge vormgevers, recitals van aankomende musici, het voordragen van poëzie... zou het ook fungeren als vertel-/sprookjeshuis, als vertrekpunt voor natuurwandelingen, als ontmoetingsplaats voor activiteiten rond milieueducatie... : de Gordaalmolen als een artistieke en ecologische speerpunt van de Vlaamse Rand! Op de Staten-Generaal over het park van Tervuren, op 25 januari 2006, vormde het Spaans Huis als een van de agendapunten. Door jarenlange verwaarlozing stond het historische gebouw bijna op instorten.
Sinds 2005 ijvert SOS Erfgoed Tervuren (vroeger SOS Spaans Huis) voor de restauratie van dit historisch uiterst waardevol pand. Na lang aandringen bij de Gemeente, het agentschap Natuur en Bos, de verantwoordelijke kabinetten (Openbare Werken en Monumentenzorg), kortom, bij alle betrokken instanties, kwam er eindelijk schot in het dossier. Het renovatiedossier werd in 2006 opgesteld door Ark-a architecten (vroegere benaming: Architektenateljee ARK cv) uit Itterbeek, Dilbeek. het budget werd beschikbaar gesteld, de vergunningen en toelatingen werden bekomen. Ook een toekomstige gebruiker is al gevonden, SVS, Sport voor Scholen. De openbare aanbesteding werd in 2008 uitgeschreven door het Agentschap voor Facilitair Management, afdeling gebouwen, in opdracth vanhet Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse Overheid. De werken werden toegewezen aan In Re Bo bvba (J. Decoster) uit Wilsele (Leuven).

In de tweede week van februari 2009 werd het voorbereidend materiaal ter plaatse gebracht en enkele dagen later startte de aannemer effectief met de werkzaamheden. Hiermee wordt een jarenlange inspanning eindelijk beloond. Nog maar pas begonnen, stootte de aannemer al op enkele merkwaardigevondsten. Zo werd een waterput ontdekt, vermoedelijk de vroegere waterbron van de bewoners (tot 1981), want stromend water was er nooit.
De werken zijn in 2010 beëindigd: het gerenoveerd gebouw ziet er prachtig uit en is thans ingericht als parkbistro, streekproductenwinkel, infopunt bos: heel het jaar, 10-18 u.: tel. 02 688 12 49, e-mail: info@hetspaanshuis.com

Lieven DENEWET, Alain BRUYNDONCKX, Aimé SMEYERS
-------------

Le moulin Goordael, aussi appelé 'Spaans Huis' (Maison espagnole), est peut-être le dernier vestige de l'ancien hameau de Goordael. Il fut déjà mentionné en 1324 comme moulin banal des ducs de Brabant. Les habitants de Tervuren et de Duisberg étaient obliger d'y laisser moudre leur grain.

En vue de l'exposition mondiale, le roi Léopold II fit élargir les étangs auprès du moulin jusqu'un grand étang - le Vossemvijver - et fit implanter d' arbres rares. Ainsi, le moulin s'est vu entourer d'un bel environnement, le parc de Tervuren. Le moulin Goordael était la propriété du gouvernement fédéral. La situation ambiguë du parc - où se trouve le moulin - a longtemps prohibé que ce monument classé soit transféré au gouvernement flamand, comme tous les autres monuments protégés. En attendant cette transmission, Patrimoine Flandre est l'emphytéote du monument. Enfin, en 2003 la Région Flamande est devenue la propriétaire (Afdeling Bos en Groen).

Le bâtiment est vacant depuis 1981 et cela se voit. Les travaux d'entretien ont resté limité, seul le toit a été couvert pendant quelque temps. Les portes et les fenêtres se trouvent dans un mauvais état ou ont simplement disparu. Partie du sol fut cassé lors des excavations archéologiques. Tous les éléments intérieurs ont été détruits ou ont disparu. En conséquence, la restauration est extrêmement urgente.
On ne peut sauver le moulin du déclin total qu'en le donnant une nouvelle fonction. Il peut effectivement faire partie de l'exploitation culturelle-touristique du parc. Il peut, entre autres, héberger une salle de conférence pour les organisations locales, et un café/restaurant.  
-----------------------------

The Goordael mill, sometimes also called Spanish House, is possibly the last witness of the former hamlet of Goordael in this region. Scriptures from 1324 already mentioned a mill where all people from the region were obliged to have their grain ground.
On the occasion of the 1897 World Exhibition, King Leopold II had the lakes near the mill extended to form a big one and had some rare trees planted. As such, the Goordael mill came to be surrounded by the beautiful park of Tervuren.
The mill was in property of the federal Belgian government. The unclear situation of the park surrounding the mill, has longtimes prevented this monument from being transferred to the Flemish government, as has been the case with most other monuments. Yet before its official transfer in 2003, the building is currently owned by Flanders' Heritage.

This monument has been vacant since 1981, which consequences are very clear. Works of maintenance have been restricted, only the roof has been covered temporarily. Doors and windows are in a bad state or have simply disappeared. The floor has been partly demolished due to archaeological excavations. All interior decorations have disappeared or have been destroyed. The restoration of the building is extremely urgent.

The only way to save the mill from dereliction is to give it a new function. The building can be perfectly fitted into the cultural, tourist development of the park. It could very well serve as a conference place for local organisations, in combination with catering facilities.

Vermelding uit 1290.

Algemeen Rijksarchief Brussel, Rekenkamers. Oorkonden en cartularia van de hertogen van Brabant, Limburg en Overmaas / Chambres des Comptes. Chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des Pays d'Outre-Meuse, nr. 147 (14 december 1290).

A. Verkooren, "Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des pays Outre Meuse. Première partie. Chartes originales et vidimées. Tome I. Première partie: Chartes originales et vidimées (1910), n° 147 (14 décembre 1290). 
Aanvraaginstructie: Algemeen Rijksarchief / Archives générales du Royaume - I 282 - 147 

“Donneit lan de grasce mil deus cens, quatre vins et dis le jeudi apres le sainte Lucie. Jean (Ier), duc de Lotharingie, de Brabant et de Limbourg, effectue l'assignation des deux mille livrées de terre à tournois par lui promises en accroissement du douaire de Marguerite, fille du roi d'Angleterre (Édouard Ier) et future épouse de son fils aîné Jean, en en réservant l'usufruit pour lui et son dit fils leur vie durant. Cette assignation fut, d'après une répartition faite sous la foi du serment par Hugues de Coudenberghe, receveur du duché de Brabant, et Lambert de Duysbourg (Dusburghe), en présence de Gilles Berthout et Gauthier Volkaert, chevaliers députés du duc, et de Rogier de Tilmanston (Thylemaston), chevalier, et Guillaume de Carleton, clerc, délégués du roi d'Angleterre, réalisée de la manière suivante : 473 fb. 8 s. 4 d. tournois sur Overyssche (Ysce) et Rosières-Saint-André, à charge notamment : de la terre que tient Arnould d'Yssche (Isce), chevalier, et des rentes appelées grande pacte et petite pacte (1) respectivement assises, la première sur les terres de veuve de Henri le Porcere, des fils Bake et de Thierri de la Ramée, la seconde sur les moulins del aitre (1), de Rosières, de Tombeek et de Barsele (2) ; 286fb. 15 s. sur les ville et château de Tervueren (Ville de le Vore-WRE-et chastel) ; l'étang du château ; les viviers de Gordale (Goerdale) (3), de (dame) Adele (4), et des lieux dits Reyniersbeint (5), Heresweghe (6), Yscherdal (7) et Vlosgh (8) ; le moulin de Gordale (Goerdael), à la réserve de la rente féodale y assignée au profit de Jean Borgingnon ; 237 fb 9 s. 6 d. sur La Hulpe (La helpe) et Ohain ; 164 fb. 6 s. 10 d. sur Duysbourg (Dusborghe) ; 111 fb. 11 s. 8 d. sur Vossem et Leefdael (Leuedaele) ; 126 fb. 18 s. 2 d. sur Machelen (9) (Moghle) ; 117 fb. 10 d. sur Moorsel (Morslee) (10) ; 25 fb. 12 fb. Sur Woluwe-Saint-Étienne (Nederwenieuwa) ; 70 s. 1 d. sur Nosseghem ; 34 b. 4 d. sur Ophem et Wesembeek ; 40 fb. 15s. 6 d. sur Woluwe-Saint-Lambert (Wenlewa saint Lambert) y comprise la redevance due pour la terre que Jean dou Chastiel tient en en ce village ; 149 fb. 18 s. 9 d. sur Saventhem (Sauentem) ; 53 fb. 15 s. 10 d. sur Dieghem (Dideghem) non y compris les douze muids de blé, valant douze livres qu'y prélève Regnier de Haren à titre de fief ; 49 fb. 10 s. sur le moulin de Rymeloghem (1) ; et 125 fb. 14 s. 8 d. sur rps-Querbs (Quaderebbe) et Sordingen (2) de Cortenberg : ce qui faisait au total une somme de deux milles livres sept sols et six deniers”.

14 décembre 1290.

1290. Vidimus sur parchemin délivré à Windsor, le 4 décembre 1312, par Edouard II, roi d'Angleterre, seigneur d'Irlande et duc de Guienne; n° 239. 

(Temoins : Godefroid de Brabant, seigneur dAerschot (Arscot) et de Vierzon (Virson), frère du duc; Arnould, seigneur de Diest (Dyiste); Arnould, seigneur de Walhain; Gérard de Wesemael (Wezemaele), seigneur de Berchem; Gérard, seigneur de Rotselaer (Roteler); Robert, seigneur d'Assche (Asce); Gilles Berthout; Florent Berthout; et Gauthier Volkaert; chevaliers. 

(1) Pacte du mot flamand pacht. Dans les comptes des domaines on trouve:Van myns ghenedeghen heren van Brabant GROTEN ERFPACHTE .... ende .., CLEYNEN ERFPACHT. 

(1) Aitre par extension cimetière, en flamand kerkhof. Le moulin de laitre alias Kercholmolen était situé à Oyeryssche, et fut détruit avant 1411. Voici ce qu'on lit à ce sujet dans le registre n° 4459 des Chambres des Comptes, au f° 16 : Alyns genedichs heren vorvaderen plagen te hebbene V mudde rox louens op Heinricxntolen van Ysche gheheten die Kerchofmolen die ouer menich jaer le mate es verganghen... 

(2) Le moulin de Barsele se trouvait à Terlaenen, dépendance d'Overyssche 

 (3) Lieu dit à Tervueren.Le moulin y édifié s'appelait le molin de Goerdaele. 

(4) Dans le retgistre des Chambres des Comptes, n° 44931, aux f°s 24-25, il est fait mention de l'étang de dame d'Adèle, situé à Tervueren, en ces termes : Jtem Arnoldus castellanus de fossa juxta VER ADELENWUER II d. ex littore VIAURII ADELE juxta pomerium ..; .. de gota supréa VERENADELENWUER.., etc. 

(5) Reyniersbeint (prairie de Regnier), lieu dit. 

(6) Hertswegen, dépendance de Duysbourg. 

(7) Ysscherdaal (vallée de l'Yssche) sous à Oyeryssche. 

(8) Vlosgh, Vloeghe, Vloghe, etc., lieu dit à Overyssche. II en est fait mention dans les registres des Chambres des Comptes n° 4459, ff 44, ... beleghen biden Vloeghe aen Zanien no 44884, f° . . . biden Vloghe daer men gheet ter Vueren avert.... etc. 

(9) Machelen lez-Vilvorde ou Machelen-Sainte-Gertrude. 

(10) Morslee, Moorseloo, dépendance de Teryueren. 

(1) Le moulin de Rymelogleen etait situé à Erps-Querbs : Vander muelen van Rymelgheiu die die van Herps ennle van Quaderebbc herfelic in pachte hebben... etc. Chambre des Comptes, registre n° 4749, compte de 1403-1404, f° 23. 

(2) Le copiste ne s'est-il pas trompé en écrivant Sordlingen, et ne doit on pas lire Eedingen pour Edeghem, dépendance d'Erps, située entre ce village et Cortenherg?)

-------------------

Intekendatum: 21.09.2006
Molen: Tervuren (Vl.-Brab.), Gordaalmolen, Spaans Huis - watermolen met (verwijderd) bovenslagrad, renovatie tot functioneel gebouw
Bouwheer: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Natuur en Bos
Ontwerper: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Facilitair Management, afdeling gebouwen
Opdracht: Studie en begeleiding werken voor de restauratie en de verbouwing van het Spaans Huis tot functioneel gebouw, in het park van Tervuren; 4 maanden
Plaats aanbesteding: Agentschap voor Natuur en Bos, Graaf de Ferrarisgebouw, lokaal 4agenM21, Koning Albert II-laan 20, bus 8, 1000 Brussel
Toewijzing: Estate and Landscape Management bvba, Nieuwenrode

Intekendatum: 24.04.2008, 11 u.
Molen: Tervuren (Vl.-Brab.), Gordaalmolen, Spaans Huis - watermolen met (verwijderd) bovenslagrad, renovatie tot functioneel gebouw
Bouwheer: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Natuur en Bos, Brussel
Ontwerper: Ark_a architecten, Itterbeek (Dilbeek)
Opdracht: Restauratie en verbouwing tot functioneel gebouw; cat. D, o/cat. D24, kl. 3, cat. 00 of 10 of 11
Plaats aanbesteding: Agentschap voor Facilitair Management, Boudewijnlaan 30, bus 60, 1000 Brussel
Offertes: Inrebo bvba, Wilsele, €745.356,32; Verstraete & Vanhecke nv, Wilrijk, €768.475,44; Monument Vandekerckhove nv, Ingelmunster, €774.369,74; Renotec nv, Geel, €833.714,35
Toewijzing: Inrebo bvba, Wilsele

Studie en de begeleiding van de werken voor de restauratie en de verbouwing van het Spaans Huis tot functioneel gebouw
Intekendatum: 21.09.2006
Molen: Tervuren (Vl.-Brab.), Gordaalmolen, Spaans Huis - watermolen met (verwijderd) bovenslagrad, renovatie tot functioneel gebouw
Bouwheer: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Natuur en Bos
Ontwerper: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Facilitair Management, afdeling gebouwen
Aard van de opdracht: Studie en de begeleiding van de werken voor de restauratie en de verbouwing van het Spaans Huis tot functioneel gebouw, in het park van Tervuren; 4 maanden
Plaats aanbesteding: Agentschap voor Natuur en Bos, Graaf de Ferrarisgebouw, lokaal 4agenM21, Koning Albert II-laan 20, bus 8, 1000 Brussel
Toewijzing: Estate and Landscape Management bvba, Nieuwenrode

"Restauratie Spaans Huis goedgekeurd", www.tervuren.be (2006)
Na jarenlange leegstand en verwaarlozing is er terug hoop voor de vroegere Gordaalmolen (ook bekend als "Spaans Huis"), het enige overblijfsel van het gelijknamige gehucht. De afdeling Natuur en Bos van de Vlaamse overheid heeft namelijk een aanvraag ingediend voor het restaureren en verbouwen van de Gordaalmolen tot een functioneel gebouw. Sinds een deel van het park werd overgedragen aan het Vlaams gewest, herstelde de afdeling Natuur en Bos al de Vossemvijver, en verkreeg ze ook een vergunning voor het uitvoeren van onderhouds- en herstellingswerken aan de "kleine vijvers".Zowel de vroegere woning als de oude molenruimte worden in hun huidige vorm bestendigd, met inbegrip van de maalgoot. De later toegevoegde binnenmuren in de molenruimte, en de aanbouwen worden wel verwijderd. Enkel een deel van de stal zal worden behouden als stookruimte en toiletten. Dit laat toe om de oude toegang tot de molen te herstellen, en een nieuwe brandveilige binnentrap te plaatsen.In de gerestaureerde molen wordt een onthaalruimte voorzien, een kleine tentoonstellingszaal, een bureautje, en enkele vergaderruimtes.De plannen kunnen tot 9 mei worden ingekeken op de gemeentelijke dienst ruimtelijke ordening en huisvesting, Brusselsesteenweg 13, te 3080 Tervuren. Opmerkingen en bezwaren moeten vóór die datum worden verstuurd naar het college van burgemeester en schepenen.

Restauratie en verbouwing van het Spaans Huis tot functioneel gebouw.
Intekendatum: 24.04.2008, 11 u.
Molen: Tervuren (Vl.-Brab.), Gordaalmolen, Spaans Huis - watermolen met (verwijderd) bovenslagrad, renovatie tot functioneel gebouw
Bouwheer: Vlaamse Overheid, Agentschap voor Natuur en Bos
Ontwerper: Ark_a architecten, Itterbeek (Dilbeek)
Aard van de opdracht: Restauratie en verbouwing tot functioneel gebouw; cat. D, o/cat. D24, kl. 3, cat. 00 of 10 of 11
Plaats aanbesteding: Agentschap voor Facilitair Management, Boudewijngebouw, Boudewijnlaan 30, bus 60, 1000 Brussel
Offertes: Inrebo bvba, Wilsele, 745.356,32 euro; Verstraete & Vanhecke nv, Wilrijk, 768.475,44 euro; Monument Vandekerckhove nv, Ingelmunster, 774.369,74 euro; Renotec nv, Geel, 833.714,35 euro
Toewijzing: Inrebo bvba, Wilsele

Vlaams parlement. Spaans Huis Tervuren - Restauratie Schriftelijke vraag dd. 01.02.2006 door Wim Van Dijck aan Vlaams minister Dirk Van Mechelen.
In het deel van het (beschermde) Park van Tervuren dat eigendom is van het Vlaams Gewest, ligt het zogenaamde "Spaans Huis" (of Goordaalmolen).
Het huis (dat in zijn huidige vorm dateert van de 16de-17de eeuw) is sinds 1981 onbewoond, en staat sindsdien te verkrotten (een deel van een van de trapgevels is al ingestort). Volgens een plaatselijk actiecomité zijn alle overheden zich bewust van de historische waarde van het pand en van de noodzaak om het op korte termijn te renoveren.
Naar aanleiding van de antwoorden op schriftelijke vragen nrs. 572 (13.05.2005) en 142 (13.05.2005), heb ik nog volgende vragen:
1. Een bouwhistorische studie is gepland voor 2006. Minister Van Mechelen zou er bij de afdeling Bos en Groen op aandringen het project te versnellen. Hij zou minister Peeters daarover ook contacteren.
Is dat alles gebeurd? Zo ja, wordt het project daadwerkelijk versneld?
2. Is er overleg met de plaatselijke overheid?
3. Bos en Groen gaf enige jaren geleden een negatief advies in verband met een horeca-project voor het "Spaans Huis". Is een horeca-bestemming daarmee definitief uitgesloten? Aan welke mogelijke andere herbestemmingen denkt men?
4. Het gebouw komt voor op de webstek van Erfgoed Vlaanderen. Zal Erfgoed Vlaanderen het gebouw in beheer nemen?
5. Het grootste deel van het Park van Tervuren is nog altijd in federale handen. Worden er onderhandelingen gevoerd om ook dat deel naar Vlaanderen over te hevelen? Zo ja, wat is daarvan de stand van zaken?
Zo neen, wat is daarvan dan de reden?

Antwoord:
1. Er is inderdaad sprake van vruchtbare contacten tussen beide administraties. Enkele jaren geleden werd reeds een bouwhistorische studie uitgevoerd door enkele studenten van het postgraduaat monumentenzorg aan de Katholieke Universiteit Leuven. Deze studie werd gescreend door de administratie bevoegd voor onroerend erfgoed, en overgemaakt aan de administratie bevoegd voor bos en groen, die het "Spaans Huis" beheert. Doordat op deze manier al degelijke basisinformatie voorhanden is, zullen zeker tijd en middelen worden gespaard. De studie zal worden geactualiseerd en uitgebreid met mogelijke restauratie- en herbestemmingsopties. Aangezien echter niet alleen het "Spaans Huis", maar het gehele park van Tervuren beschermd is als monument, is het ook van belang de restauratie en herbestemming maximaal te enten op een globale beheersvisie voor het park. Enkel op basis van een dergelijke globale visie is het mogelijk om een gedragen en ook op lange termijn constructieve oplossing te vinden voor de individuele en erg diverse parkonderdelen.
2. Een globale visie veronderstelt voldoende overleg tussen de verschillende verantwoordelijke eigenaars, overheden en belangengroepen. Een eerste dergelijke overlegvergadering heeft al plaatsgevonden op 26 januari laatstleden, op initiatief van het gemeentebestuur van Tervuren. Uiteraard heeft iedereen er baat bij dat dit overleg op een gecoördineerde en ernstige manier wordt verder gezet, en het zal zeker worden ondersteund en gestimuleerd door mijn collega en mezelf. Onze kabinetten waren overigens al op de eerste vergadering vertegenwoordigd. Het gemeentelijke initiatief bewijst in elk geval dat verschillende beleidsniveaus bereid zijn om gezamenlijk na te denken over te toekomst van het park. Deze samenwerking zal ongetwijfeld een stimulans en inspiratiebron zijn om voor het "Spaans Huis" snel een gedegen oplossing te vinden.
3. De herbestemmingsopties zijn afhankelijk van de inhoud van eerder vermelde studie en van het globale overleg over het park. Voor de administraties bevoegd voor Onroerend Erfgoed alsook Bos en Groen is het in elk geval van belang dat de nieuwe bestemming geen afbreuk doet aan de erfgoedwaarde van het "Spaans Huis" in het bijzonder en het park van Tervuren in het algemeen. Een horecabestemming lijkt op het eerste gezicht een onwaarschijnlijke optie, enerzijds gezien de beperkte oppervlakte van het gebouw, anderzijds gezien de specifieke ligging ervan in een brongebied, aan de rand van de Vossemvijver. Een horecabestemming zou dan ook ingrijpende werken vergen. Bovendien ligt het "Spaans Huis" midden in het park, dat verkeersvrij is; een horecabestemming veronderstelt echter bereikbaarheid voor gemotoriseerd verkeer, zeker buiten het zomerseizoen. Op grond van deze overwegingen wordt in eerste instantie vooral naar andere oplossingen gezocht, die beter verenigbaar zijn met het openbare karakter en de groene omgeving van het gebouw.
4. Erfgoed Vlaanderen is in het verleden aangezocht als mogelijke partner voor het beheer van het "Spaans Huis", maar dit heeft nog niet geleid tot concrete engagementen.
5. Er lopen op dit moment geen onderhandelingen met betrekking tot een eigendomsoverdracht. In de gegeven omstandigheden is het in eerste instantie van belang dat de verschillende betrokken partijen onderling de relevante afspraken maken, opdat op een efficiënte en constructieve manier niet alleen individuele doelstellingen kunnen worden gerealiseerd, maar dat deze individuele realisaties ook de globaliteit van het park ten goede komen.
Wim Van Dijck
Vlaams parlementslid

WIJZIGINGSBESLUITEN
Bij Ministerieel besluit van 5 juni 2009 wordt voorlopig gewijzigd het koninklijk besluit van 16 februari 1978 houdende rangschikking als landschap van het Park met omgeving te Tervuren :
Artikel 1. Artikel 1 van het koninklijk besluit van 16 februari 1978 houdende rangschikking van het Park met omgeving te Tervuren wordt vervangen door wat volgt : « -Als landschap wordt gerangschikt, overeenkomstig de bepalingen van het artikel 6 der wet van 7 augustus 1931, het Park met omgeving, te Tervuren, bekend ten kadaster :
- Tervuren, 1e afdeling, sectie C, perceelnummers 55B, 57A2, 62D, 62E, 63, 63/2A, 65C, 71B(DEEL), 72D(DEEL);
- Tervuren, 1e afdeling, sectie E, perceelnummers 1/2A, 1C, 1D, 1/2G, 1/2H, 2C, 3, 4E, 6E, 7B, 7C, 8K(DEEL), 16, 17A, 17B, 18, 19, 20, 21, 22A, 22B, 23A, 23B, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41C, 41D, 42, 43, 44, 45, 46, 46/2, 47A, 48, 49M, 50B, 51B, 52A, 53A, 53B, 54A, 54B, 55A, 55B, 56A, 56B, 56C, 56D, 56E, 57A, 58A, 58B, 58C, 58D, 59A, 59B, 59C, 60A, 61A, 61B, 61C, 61D, 62A, 63C, 64C, 65A, 65B, 66A, 67A, 68/2A, 68A, 69/2A, 69A, 69B, 70A, 71A, 72A, 72B, 73B en Z.NR.;
- Tervuren, 2e afdeling, sectie D, de perceelsnummers 56A(DEEL), 72B(DEEL) en 73A(DEEL);
- Tervuren, 4e afdeling, sectie C, de perceelnummers : 319D, 365B(DEEL), 367D, 367E, 370D, 372B, 373, 374A, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384A, 386, 387, 388B, 393B, 394B, 396B, 399/2, 399C, 400C, 401C, 402B, 402C(DEEL) en Z.NR.;
- Tervuren, 4e afdeling, sectie D, perceelnummer 2T2. »
Art. 2. De opheffing van de bescherming ter hoogte van de percelen, gekend ten kadaster Tervuren, 2e afdeling, sectie D, perceelnummer 56A, 72B en 73A, beperkt zich tot de zone langs de Leuvensesteenweg, te beginnen vanaf de Broekstraat. Hierbij geldt dezelfde bouwlijn als de bebouwing aan de kruising van de Leuvensesteenweg en de Broekstraat. Deze zone loopt tot aan de Vlonderse Hoek, met een diepte van 35 m. Deze opheffing geldt niet voor de ommuring op de grens van de hoger vermelde percelen 56A en 72B met de Leuvensesteenweg.
Art. 3. De aangepaste afbakening wordt grafisch weergegeven op het plan als bijlage bij dit besluit.

Bij Ministerieel besluit van 5 juni 2009 wordt gewijzigd het ministerieel besluit van 14 juli 2004 houdende bescherming als monument, stads of dorpsgezicht (van het park van Tervuren) :
Artikel 1. Artikel 1 van het ministerieel besluit van 14 juli 2004 houdende bescherming als monument, stads- of dorpsgezicht (van het Park van Tervuren) wordt vervangen door wat volgt : « Wordt beschermd, overeenkomstig de bepalingen van het decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten, gewijzigd bij de decreten van 18 december 1992, 22 februari 1995, 22 december 1995, 8 december 1998, 18 mei 1999, 7 december 2001 en 21 november 2003 :
Wegens de historische waarde :
- als monument:
Het park van Tervuren, gelegen te
Tervuren (Tervuren), Ackermansdreef; Baddreef; Badweg; Blekerijdreef; Duisburgsedreef; Fazantenweg; Grote Vaartdreef; Kapucijnenpoortdreef; Kastanjedreef; Keizerinnedreef; Kleine Vaartdreef; Lattepoortdreef; Leuvensedreef; Olmendreef; Potdreef; Rijkunstdreef; Spaans-Huisdreef; Torendreef; Van Coudenbergdreef; Watermolendreef; Wilde- Zwijnen-weg; Zaveldreef; Kasteelstraat; Klarastraat; Leuvensesteenweg; Markt; Duisburgsesteenweg; Hertenbergstraat; Tervurenlaan; Molenberglaan; Museumlaan; Paleizenlaan; Pater Dupierreuxlaan; Victor Van Espenlaan; Waalse baan; Warande; Zittekestraat;
bekend ten kadaster :
Tervuren, 1e afdeling, sectie C, perceelnummers 55B, 57A/2, 62D, 62E, 63, 63/2A;
Tervuren, 1e afdeling, sectie E, perceelnummers 1/02A, 1/02G, 1/02H, 1C, 1D, 10D, 12D, 16, 17A, 17B, 18, 19, 2C, 20, 21, 22A, 22B, 23A, 23B, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 3, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 4E, 40, 41C, 41D, 42, 43, 44, 45, 46, 46/2, 47A, 48, 49M, 50B, 51B, 52A, 53A, 53B, 54A, 54B, 55A, 55B, 56A, 56B, 56C, 56D, 56E, 57A, 58A, 58B, 58C, 58D, 59A, 59B, 59C, 6E, 60A, 61A, 61B, 61C, 61D, 62A, 63C, 64C, 65/2A, 65B, 66A, 67A, 68/2A, 68A, 69/2A, 69A, 69B, 7B, 7C, 70A, 71A, 72A, 72B, 73B, 8K(DEEL);
Tervuren, 2e afdeling, sectie D, perceelnummers 56A, 72B, 73A(DEEL), 84A, 85C, 86D, 86E, 88D, 95F, 97E;
Tervuren, 4e afdeling, sectie C, perceelnummers 319D, 365B, 367D, 367E, 370D, 372B, 373, 374A, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384A, 386, 387, 388B, 393B, 394B, 396B, 399/2, 399C, 400C, 401C, 402B, 402C. »
Art. 2. De opheffing van de bescherming ter hoogte van de percelen, gekend ten kadaster Tervuren, 2e afdeling, sectie D, perceelnummer 56A, 72B en 73A, beperkt zich tot de zone langs de Leuvensesteenweg, te beginnen vanaf de Broekstraat. Hierbij geldt dezelfde bouwlijn <als> de bebouwing aan de kruising van de Leuvensesteenweg en de Broekstraat. Deze zone loopt tot aan de Vlonderse Hoek, met een diepte van 35 m. Deze opheffing geldt niet voor de ommuring op de grens van de hoger vermelde percelen 56A en 72B met de Leuvensesteenweg.
Art. 3. De aangepaste afbakening wordt grafisch weergegeven op het plan als bijlage bij dit besluit.

-----------------------------

"Het Spaans Huis", in: www. 3wplus. be/hetspaanshuis

De Gordaalmolen lag aan de Voer, waarvan het water de energie leverde. Nu is de Voer opgenomen in het tracé van de Warandevijvers en heeft het gebouw zijn aspect van watermolen verloren. Goor betekent trouwens moerassig en slaat op het dal van de Voer. De molen is het laatste materiële overblijfsel van het vroegere gehucht Gordaal.

De eerste vermelding van de molen duikt op in een document van 1293. Hij fungeerde als hertogelijke banmolen voor Tervuren en Duisburg. In het middeleeuwse rechtsstelsel behoorde ook de wind en het water de eigenaar van een leen toe, in casu de hertog van Brabant. Hieruit vloeit voort dat de ingezetenen van het leen verplicht waren hun koren in de molen van de heer te laten malen.

Het oudste archeologisch spoor is een zandstenen fundering van een nagenoeg vierkant gebouw van 8,6 x 9,1 meter. Het molenhuis vormde oorspronkelijk een alleenstaand blok met langs de noordgevel het molenrad. Op de zandstenen onderbouw waren wanden in vakwerk opgetrokken (= houten constructie opgevuld met leem). Historische bronnen geven ook aan dat de molenaar aanvankelijk op het vlakbij gelegen Gordaalhof verbleef. Later werden allerlei ruimtes volgens dezelfde constructietechniek tegen het molenhuis aangebouwd: paardenstal, varkenshok, koestal... Een grondplan daterend van 1515 geeft ons hierover duidelijke informatie.

Het molenhuis zelf werd in 1534 in bak- en natuursteen opgetrokken, terwijl de rest in vakwerk bleef op een natuurstenen sokkel. Het is niet met zekerheid te bepalen wanneer de rest van de gebouwen versteend werden. De onlusten van de tweede helft van de 16de eeuw maakten dat men voor dergelijke initiatieven moest wachten tot de heropbloei in de eerste helft van de 17de eeuw met de komst van Albrecht en Isabella in Tervuren. Zij kochten trouwens de molen in 1620. Het gehele gebouwenbestand werd nu in een combinatie van bak- en zandsteen opgetrokken. In deze bouwfase werden er aan de ruimtelijke indeling heel wat wijzigingen aangebracht.

De molen verloor zijn industriële functie waarschijnlijk op het einde van de 18de eeuw. Tussen 1810 en 1860 verdween de grote stal aan de zuidmuur en kwam er een nieuwe stal met lessenaarsdak langs de oostmuur. Ook de indeling van de ruimte werd wederom herschikt. In de loop van de 20ste eeuw verkreeg het geheel zijn huidig uitzicht. Tegen de zuidmuur van het molenhuis werd een atelier aangebouwd. De hoek gevormd door de stal en het woonhuis werd gereserveerd voor een toiletruimte. Tegen de oostmuur van de stal kwam er nog een kleine constructie bij. De belangrijkste component van de gebouwen is een dubbelhuis –molenhuis en woonhuis- onder aaneengesloten zadeldaken met dubbele trapgevel aan de noordkant, de voormalige beekkant. De gevels uit bak- en zandsteen vertonen heel wat sporen van verbouwingen of wijzigingen van ordonnantie.

Ooit lag de molen buiten de Warande (het hertogelijk domein, thans het park van Tervuren), maar omdat de verschillende machthebbers steeds meer gronden toevoegden, kwam de molen binnen de grenzen van het domein te liggen. Koning Leopold II liet voor de Wereldtentoonstelling van 1897 de vijvers in de nabijheid van de molen vergroten tot één grote (de huidige Vossemvijver) en liet bomen aanplanten. Het pittoreske molengebouw in het park vormde onderwerp van talrijke schilderijen en foto’s. Ook vormde de molen de inspiratiebron van de roman "The Spanish House" van Eleanor Smith, een boek dat beschikbaar is voor bezoekers.

De restauratie van het Spaans Huis kende een moeilijk verloop en ging gepaard met de oprichting van actiegroepen tot zelfs parlementaire vragen maar uiteindelijk slaagde men er toch het dossier tot een goed einde te brengen met als resultaat de huidige restauratie. Toen het Agentschap voor Natuur en Bos op zoek ging naar een bestelling ervoor werd die na een uitvoerige procedure toegekend aan vzw 3Wplus die ruime ervaring heeft met het opzetten van zulke projecten. Wat steeds terugkomt in de projecten 3Wplus is dat het steeds projecten zijn waarin langdurig werkzoekende en OCMW-klanten kansen krijgen om ervaring op te doen, om te werken aan hun competenties en zelfvertrouwen op te doen. Steeds onder leiding van een deskundige instructeur/begeleider. De projecten worden zoveel mogelijk lokaal verankerd door het smeden van samenwerkingsverbanden met lokale overheden, organisaties en middenveld.

Het Spaans huis moet uitgroeien tot een plaats om te genieten van de streek. Dat kan door het degusteren van streekproducten, door te grasduinen in de folders, brochures en infopanelen, of door het bezoeken van één of andere tentoonstelling waarvoor ruime is op de eerste verdieping.

Literatuur

Archieven
Algemeen Rijksarchief Brussel, Rekenkamers. Oorkonden en cartularia van de hertogen van Brabant, Limburg en Overmaas / Chambres des Comptes. Chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des Pays d'Outre-Meuse, nr. 147 (14 december 1290). Aanvraaginstructie: Algemeen Rijksarchief / Archives générales du Royaume - I 282 - 147.

Werken
Maurits Wynants, "De Gordaalmolen, geschiedkundige notities", in: De Horen, 12 (1985), nr. 6, p. 226-236;
Johnny De Meulemeester & Marc Dewilde, "De Gordaalmolen, archeologisch onderzoek", in: De Horen, 13 (1986), nr. 4, p. 97-115.
Johnny De Meulemeester & Marc Dewilde, "De hertogelijke watermolen te Tervuren (Brab.)", in: Archeologie, 2, 1984, p. 142; in: Archaeologia belgica, serie NS, vol. 1, 2, 1985, p. 137-142 en in Archaeologia Mediaevalis 8, 1985, p. 86-90; 9, 1986, p. 54-55.
Marc Dewilde, "De watermolen in de geschiedenis", in: De Horen, nr. 136, jg. 1986, 4, p. 90-96.
Monumentengids Erfgoed Vlaanderen, ed. M. Hoflack, Antwerpen, 2001;
J. Davidts, "De Warande van Tervuren", in: De Autotoerist, XXV, 1972, p. 1039-1042;
J. Davidts, "Tervuren in oude prentkaarten", Zaltbommel, 1972;
J. Davidts, "Tervuren in de Brabantse Geschiedenis vanaf 1200 tot 1450", Tervuren, 1975;
J. Davidts, "Landelijk Tervuren", Tervuren, 1976;
L. Mellaerts, "Tervuren door de eeuwen heen", s.p., 1947;
L. Mellaerts, "De Gordaalmolen te Tervuren", in: Meer Schoonheid, XVII, 1970, p. 107-110;
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961;
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 5: arrondissement Leuven (M-Z)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1994;
Peter De Lobel, "Redder in zicht voor Spaans huis", in: De Standaard, ed. Vlaams-Brabant/Brussel, 24.01.2006, p. 50-51;
Frans Ringoot, "De Gordaalmolen te Tervuren", in: Ons Molenheem, jg. 31, 2006, nr. 1, januari - maart, p. 17-19, ill.;
"Het Spaans Huis staat op instorten", in: Nieuwsbrief Verbond voor Heemkunde Vlaams-Brabant, jg. 11, 2006, 1e trimester, p. 14-15, ill. [Info: "Het Nieuwsblad 26 januari 2006]
Mark Van Roy, "De historische en ecologische rijkdom van de vallei van de Voer", in: Ons Heem, themanummer Mijn Waterweg", jg. 61 (2008), nr. 2 (april-mei-juni), p 44, ill.
J. Schouteden - Wéry, "Tervuren en Brabant. Histoire de la région, de la localité et de ses châteaux", in: Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles, XLV, 1941, p.5-128, ill. krten. [Hoofdstuk II behandelt het landschap met de typische gebouwen: hoeven, molens - ook plaatsnamen p. 16-63]
D. Schepens e.a., "De volkstellng van 1702 in oostelijk Vlaams-Brabant", Leuven, Familiekunde Vlaanderen. Regio Leuven, 2014.
Mina Martens, "Actes relatifs à l'Administration des Revenus domaniaux du Duc de Brabant (1271-1408). Bruxelles, Commission royale d'histoire, 1943, (355 p.), p. 111-113 (Latijn).
"Bronnen en documenten tot een Middeleeuwse Molengeschiedenis. Middeleeuwse oorkonden over molens in Brabant (1293-1399)", Molenecho's, X, 1982, 3, p. 104-107.
Mailbericht Herman Swinnen, 15.07.2015.
www. sos-erfoed-tervuren. be
www. 3wplus.be/hetspaanshuis

Persberichten
Paul Geerts, "Spaans Huis op het nippertje gered van ondergang", in: Randkrant, Maandblad voor de bewoners van de Vlaamse Rand, jg. 10, 2006, nr. 4, april, p. 25.
WFH, "Restauratie Spaans Huis komt in zicht", in: Het Nieuwsblad, 26.04.2007.
WFH, "Restauratie Spaans Huis start dit jaar", in: Het Nieuwsblad, 07.07.2007.
WFH, "Spaans Huis stort volledig in", in: Het Nieuwsblad, 25.03.2005.
Willy Fluyt, "Park van Tervuren wordt regionaal pareltje", in: Het Nieuwsblad, 22.03.2003.
"Restauratie Spaans Huis goedgekeurd", www.tervuren.be (2006)
Annick Henrotin, "Le Gordaalmolen de Tervuren bat de l'aile", Le Soir, 08.08.1990.
"Open Monumentendag in Tervuren", nieuwsclub.be, 29.08.2011.

Mailberichten
Kurt Singulé, 19.01.2018.