De Watermolen van Meerhout is gelegen op de Grote Nete in de Molenstraat te Meerhout. Het betreft hier een onderslagmolen, met een waterrad volledig in staal met houten schoepen.

De geschiedenis van de molen gaat terug tot 741. Robrecht, graaf van Haspengouw, zou op 7 april 741 "Mareholt" (Meerhout) en andere plaatsen met hun respectievelijke watermolens geschonken hebben aan de abdij van Sint-Truiden. Toen stond hij evenwel verderop, op de Oude Nete en de Creinderloop (Creyndertloop), ter plaatste Rooiaarde (Royaerde). In 1324 was hij geheel versleten en werd hij vervangen door de watermolen op de huidige lolatie.  Hij werd geciteerd als "ter Nuwermolen".

In 1678 werd de molen in steen opgetrokken: het huidige gebouw.

Het betrof hier een dubbelmolen: aan de overzijde werd voor 1830 een olie- en volmolen opgetrokken. Deze volmolen maakte gebruik van hetzelfde draaiwerk als de oliemolen. Hij geraakte in de jaren 1820 buiten gebruik. In 1885 werd deze molenvleugel omschreven als een olie- en schorswatermolen.

Kadasterbeschrijvingen uit ca. 1830:
- de korenmolen: "de watergraanmolen staet op de rivier genaemd de Nethe, dezelve heeft een draeywerk en twee paar molensteenen alleen dienende tot het malen der graenen en waervan slechts twee tegelijk kunnen werken, hij is wel gebouwd, in goede staet en gunstig bij het dorp gelegen. Het ontbreekt hem zelden aan water. Pachter is Dominique Geuens".
- de olie- en volmolen: "gelegen op de rivier de Nethe, heeft een draeywerk met een paer kleine breeksteenen, werkende 6 à 7 maanden in 't jaar voor het verbruyck der borgers en landbouwers daer in de omstreeken, in een goed en sterk gebouw geplaets zijnde, wel onderhouden, ditselve gebouw houdt in eenen volmolen gaende met hetselve draeywerk maer buiten staet van bewerking sedert enige jaren, dus als niet begroot zijnde aanschouwd. Pachter is Dominique Geuens"

Eigenaars na 1800:
- 1797, verkoop: Helsen Jan-Baptist
- voor 1834, eigenaar: Helsen Jan-Baptist, rentenier te Brussel; huurder-molenaar: Geuens Dominique
- 12.07.1845, erfenis: Helsen Eugenia, rentenierster te Sint-Joost-ten-Node (overlijden van Jan-Baptist Helsen)
- 28.05.1874, verkoop: Lonneux-Verheyst Pierre Louis, geneesheer te Herentals (notaris ANthoni)
- later, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Pierre Lonneux)
- 29.11.1875, erfenis: Leken-Lonneux Adolphe, ingenieur te Soignies (overlijden van PIerre Lonneux)
- 14.12.1881, erfenis: de kinderen (overlijden van beide echtgenoten)
- 31.12.1900, deling: Leken Charles Marie Jean Guuillaume, industrieel te Mornimont (onderhandse akte)
- 07.05.1901, verkoop: Van Meerbergen-Van de Weyer Petrus Arthur, molenaar te Meerhout (notarissen Heylen en Smolderen)
- 26.05.1922, verkoop: Van Elsen-Cuyperss Alfons Adolf, molenaar te Lommel (notaris Adriaensens)
- 18.08.1956, verkoop: Van Elsen (gehuwd in 1957 met Leonie Cools) Jozef Alfons Achiel, molenaar te Meerhout (notaris Verdonck)
- oktober 2015, verkoop: Natuurpunt vzw

In 1797 werd de molen als nationaal goed verkocht aan een zekere Helsen.

Even na de Eerste Wereldoorlog leverde de molen elektriciteit voor het centrum van de gemeente. Wanneer de molenaar 's avonds het wiel stillegde, seinde hij dat aan zijn dorpsgenoten, door de stroom bij middel van de grote hefboomschakelaar enkele malen te onderbreken. Dat bezorgde hem de bijnaam Peer Plimp. Binnen kan trouwens nog het oorspronkelijke schakelbord bekeken worden. In mei 1922 kwam Alfons Van Elsen als eigenaar-molenaar. In 1928 vestigde hij er een diamantslijperij, maar de graanmolen bleef in werking. In 1951 volgde Jozef Van Elsen zijn vader op als molenaar.

De graanmolen bleef in dienst tot in 1970. Dan verdween de sluis en werd de spaarvijver afgesloten. Ook het waterrecht werd verkocht. Het stalen onderslagrad, voorzien van houten schoepen, was tot stilstand gedoemd. De diamantslijperij werd omgebouwd tot zelfwasserij. In 1981 werd de molen hersteld, het molenhuis werd omgebouwd tot verbruikzaal. De maalinrichting op de eerste verdieping is nog intact. Het is onvoorstelbaar dat deze molen nog niet wettelijk is beschermd. 
Er werd in 2005 een vistrap aangelegd om het hoogteverschil van 1,75 meter te overbruggen. Hierdoor krijgt de molen wel minder water.

De oude wasserij werd gerenoveerd en als bezoekerscentrum ingericht. De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), eigenaar van het gebouw, renoveerde in 2012 dit gebouw met 40 procent financiële steun van het EFRO-fonds en de gemeente Meerhout. Op 21 april 2013 opende het nieuwe bezoekers- en infocentrum aan de watermolen in Meerhout. Men kan er de permanente tentoonstelling 'Weg Van de Nete' bezoeken. De tentoonstellng laat je kennis maken met de vele aspecten van het watersysteem. Voor de kinderen zijn er zoek- en doespelletjes. Dit bezoekerscentrum, met permanente tentoonstelling over het watersysteem, werd ingericht in de volledig gerestaureerde oude wasserij en zal in de toekomst fungeren als draaischijf voor de verkenning van de Grote Netevallei.

Natuurpunt kocht in oktober 2015 met steun van de gemeente Meerhout de watermolen aan de Grote Nete.  De site aan de Grote Nete met de watermolen, een woonhuis, opslagruimte en een vijver zijn na 10 jaar eindelijk verkocht. Het woonhuis, de opslagruimte en de vijver werden aangekocht door de Vlaamse Landmaatschappij en de gemeente Meerhout. Natuurpunt kocht de 17de-eeuwse watermolen met steun van de gemeente. Natuurpunt wil de watermolen inrichten als horecazaak, maar eerst krijgt het gebouw een opknapbeurt. Op termijn moet de watermolen dienst doen als horecazaak waar vooral fietsers en wandelaars terecht kunnen voor een hapje en een drankje. De bedoeling is de watermolen, het bezoekerscentrum en het natuurgebied tot één groot openbaar geheel om te vormen. Daarnaast wil Natuurpunt de watermolen opnieuw aan het draaien brengen. De molen moet een toegangspoort voor natuurtoerisme worden.
Met crowdfunding wordt gehoopt zo’n 50.000 euro op te halen om deels de aankoopprijs en de restauratie mee te helpen financieren. Iedereen kan een vrijwillige gift doen op het rekeningnummer BE56 2930 2120 7588 met vermelding van ‘F-04013 Watermolen Meerhout’. Zeer gulle gevers krijgen een beloning op maat.

Openingsuren centrum: woensdag tot vrijdag 10-17 u en zondag 13-17 u.

De watermolen is niet beschermd als monument, maar werd op 5 oktober 2009 vastgesteld als bouwkundig erfgoed.

In 2018 wordt een draaivaardige restauratie van de watermolen voorzien (met voorziene opening in november 2018). Er was nog één ligger van één steenkoppel aanwezig. Het molengebouw blijft ingericht als horecazaak.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Intekendatum: 22.09.2003, 14 u.
Molen: Meerhout (Antw.), Watermolen - dubbele watermolen met thans één metalen onderslagrad met houten schoepen
Bouwheer & ontwerper: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Water, Antwerpen
Opdracht: Bouwen van visdoorgang en vernieuwen bedieningsmechanisme van de stuw op de Grote Nete
Meetstaat
1 rij grijze betonstraatstenen 22 x 11 x 8: hoeveelheid 205 m; stelpost voor aansluiting nutsleidingen door maatschappij volgens B.A. 18; vermoedelijke som - totale prijs: €4.000; metalen bouwonderdelen hebben betrekking op alle voorziene metaalwerken (leuningen, krooshek, kanaalschuiven incl. kaders, bouten): roestvrij staal AISI 316L of 316
Plaats aanbesteding: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Water, Copernicuslaan 1, bus 2, 2018 Antwerpen
Offertes: Couwberghs Frans nv Alg. Ondern., Eindhout, €297.877,43; Ambaro nv, Lichtaart, €374.800,29; Mols Louis Algemene Aannemingen nv, Arendonk, €385.783,19; Quintelier Gebroeders nv, Dendermonde, €393.552,33; Herbosch - Kiere nv, Kallo, €394.267,03
Toewijzing: Ambaro nv, Lichtaart

Intekendatum: 26.11.2010, 11 u.
Molen: Meerhout (Antw.), Watermolen - dubbele watermolen met thans 1 metalen onderslagrad met houten schoepen
Bouwheer & ontwerper: Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), Operationeel Waterbeheer, Brussel (Ivo Terrens)
Opdracht: Renovatie van de wasserij van de watermolen. De werken bestaan uit het vernieuwen van het dak, vervangen van het buitenschrijnwerk, herstellen van de gevels, storten van betonvloerplaten, aanbrengen van binnenafwerking en technische uitrustingen, Het uitbreiden van het gebouw met een trappenkern. De lift dient niet geleverd noch geplaatst te worden (zit niet vervat in deze aanneming); cat. D, kl. 2; 8 maanden
Plaats aanbesteding: VMM, Operationeel Waterbeheer, Graaf de Ferrarisgebouw, 2de verdieping, lokaal 2G15, Koning Albert-II-laan 20 - bus 16, 1000 Brussel
Offertes: Stijnen Bouwbedrijf bvba, Laakdal, €217.934,58; Renotec nv, Geel, €382.571,13
Toewijzing: Stijnen Bouwbedrijf bvba, Laakdal

De vistrap aan de watermolen (Marc Florus, VMM)
Daar bij die molen
Watermolens, stuwen, kleppen, sluizen... Stuk voor stuk nuttige ingrepen voor de mens, maar voor stroomopwaarts migrerende vissen vormen ze onoverkomelijke barrières. De oplossing: een vistrap die de vissen toelaat het hoogteverschil in kleinere trapjes te overwinnen. Dankzij de aanleg van een vistrap aan de watermolen in Meerhout telt de middenloop van de Grote Nete alvast één prioritair knelpunt minder.
Misschien ken je het fenomeen van de grote zalmtrek in Canada wel: miljoenen wilde zalmen die honderden kilometers tegen de stroom in zwemmen om zich voort te planten. Een helse tocht waarbij de zalmen woeste watervallen moeten trotseren en uit de klauwen van beren en zeearenden moeten zien te blijven. Om na drie weken uiteindelijk de bovenstroomse gebieden te bereiken waar ze geboren zijn, er te paaien, kuit te schieten en ten slotte, uitgeput, te sterven. Wel, ook in onze Vlaamse rivieren zitten er heel wat vissen die stroomopwaarts migreren en lang niet alleen om zich voort te planten, aldus Marc Florus van de afdeling Water van de VMM.
Marc Florus: "Voortplanting kan een reden zijn waarom vissen migreren, maar er zijn ook andere redenen. Voedsel- of zuurstoftekort bijvoorbeeld kan vissen stroomopwaarts drijven of stroomafwaarts. Ze kunnen ook op zoek zijn naar een schuilplaats of hun habitat kan verstoord zijn door milieuvervuiling."
Stroomafwaarts migreren levert meestal weinig problemen op, stroomopwaarts wel. De vissen moeten niet alleen tegen de stroom in zwemmen, ze botsen ook op watermolens, stuwen, kleppen, sluizen, noem maar op. Hoogteverschillen die de vissen op eigen kracht niet kunnen overwinnen. Alleen al in het Netebekken zouden er zich 136 vismigratieknelpunten bevinden. "Die hoeft de VMM gelukkig niet alleen weg te werken. De VMM is alleen verantwoordelijk voor de waterlopen van eerste categorie en dus voor de prioritaire migratieroutes. De andere knelpunten zijn voor rekening van de gemeenten, steden en provincies."
Veertien trappen
De middenloop van de Grote Nete telde vijf prioritaire knelpunten. Nu de vistrap aan de watermolen in Meerhout gerealiseerd is, zijn het er nog vier. Joris Van de Velde van de VMM hield toezicht op de werken die in 2004 van start gingen en vorig jaar afgerond werden.
Joris Van de Velde: "De vistrap bestaat uit veertien trappen van telkens 12 centimeter waarmee we in totaal een hoogteverschil van 1,6 meter overwinnen. Twee trappen bevinden zich nog in de Grote Nete, de andere twaalf in een bypass die we gecreëerd hebben in een aanpalend perceel. Zo'n trap ziet er vrij natuurlijk uit, maar is eigenlijk een ruw metselwerk in breuksteen. Elke trap heeft een lichte V-vorm zodat de stroom gelijkmatig en vlak blijft en er geen wervelingen ontstaan."
Brasems, kopvoorns en palingen zijn immers geen wilde zalmen die over watervallen kunnen springen. Ze moeten de trappen zwemmend kunnen nemen en af en toe even kunnen uitrusten. Daarom werden er bij elke trap ook plekken gecreëerd waar de stroming wat minder is.

Marc Florus: "Om het debiet dat door de bypass en langs de molen stroomt te kunnen regelen, hebben we ook de schuiven van de molen vernieuwd. Een van de vier schuiven is nog steeds manueel te bedienen. De overige drie werken volledig automatisch en kunnen zowel lokaal als van op afstand bediend worden. De vistrap kan maximum 1,4 kubieke meter water per seconde aan. Signaleert onze ultrasone hoogtemeter dat de toevoer te groot is, dan kunnen we vanuit Antwerpen de schuiven openzetten."
Op vraag van de gemeente werd ook een fietspad langs de vistrap aangelegd dat aansluit op het fiets-routenetwerk. Een siervijver die verbonden werd met de Grote Nete dient nu als schuil- en paaiplaats voor de vissen.
Vissen lokken
Opdat de vissen ook echt de weg naar de bypass vinden, werd een zogenaamde ‘lokstroom' gecreëerd. "Je moet vissen eigenlijk wijsmaken dat de bypass de hoofdstroom is", aldus Marc Florus. "Dat doe je door meer water te laten passeren door de bypass dan door de rivier. Meer water betekent meer zuurstoftoevoer, wat op zijn beurt meer voedsel betekent. Daardoor zwemmen de vissen automatisch richting vistrap."
En die vistrap nemen ze inderdaad, zo blijkt uit de data die het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek het afgelopen jaar verzamelde. Circa 1.500 vissen werden door het INBO uitgerust met een onderhuids zendertje. In totaal werden zestien soorten getagd: van rietvoorns, kwabalen en brasems tot kopvoorns en Amerikaanse dwergmeervallen. Antennes bij het begin en het einde van de vistrap registreren welke vissen de vistrap nemen. Elke zendertje heeft een unieke code, zodat je perfect kan zien welke vissen en, belangrijker nog, welke soorten de trap gebruiken.
"Elf van de zestien soorten blijken intussen de trap al volledig te hebben genomen. Een succes dus. Dat de andere soorten de trap niet nemen, wil trouwens niet zeggen dat ze hem niet kunnen nemen. Ze voelen wellicht gewoon de behoefte niet om te migreren. Van de kopvoorn weten we bijvoorbeeld dat hij vrij sedentair is. Hij zal alleen migreren als bijvoorbeeld zijn voedselvoorziening in het gedrang komt. En de kwabaal is pas twee jaar geleden hier geïntroduceerd. Het is goed mogelijk dat die soort eerst nog wil groeien en aansterken vooraleer ze aan migreren begint te denken."
Deadline
Momenteel wordt druk gewerkt om ook de andere knelpunten op de Grote Nete weg te werken. De tijd dringt want binnen enkele jaren moeten de prioritaire migratieroutes vrij zijn van obstakels.
Saar Monden: "België, Nederland en Luxemburg hebben in 1996 al vastgelegd dat de prioritaire migratieroutes in de Benelux tegen 2010 knelpuntvrij moeten zijn. Daar is de kaderrichtlijn Water bovenop gekomen. Die schrijft voor dat tegen 2015 alle wateren in een goede ecologische toestand moeten verkeren. Voor Vlaanderen is een netwerk van waterlopen aangeduid dat prioritair is voor vismigratie. Hiertoe behoren de ecologisch meest waardevolle waterlopen die veelal in het beheer zijn van de VMM, provincies en gemeenten. Maar ook de knelpunten op veel bevaarbare waterlopen hebben de hoogste prioriteit gekregen om aangepakt te worden. De grote assen in elk bekken zijn voor vissen van cruciaal belang om te migreren tussen de zee en de waardevolle zij- en bovenlopen. Het oplossen van migratieknelpunten is echter geen gemakkelijke opdracht."
Om een vistrap te bouwen, moeten doorgaans ook aanpalende percelen verworven worden en dat vraagt wel eens veel tijd. In Meerhout bijvoorbeeld werden de plannen voor de vistrap al getekend in 1997, maar kon pas zes jaar later gestart worden met de werken.
Saar Monden: "In totaal heeft de VMM 39 visdoorgangen gerealiseerd op waterlopen van 1ste categorie. Daarnaast wordt de uitvoering van heel wat projecten voorbereid. In 2008 zal werk worden gemaakt van visdoorgangen op de Velpe, de Molse Nete in Kievermont, de Kleine Nete in Grobbendonk, de Zwalm in Zwalm, de Dijle in Rotselaar en Florival en de Poekebeek in Nevele. We hopen zo samen met de andere waterbeheerders een bijdrage te leveren aan een duurzaam herstel van de visfauna in onze waterlopen."
Meer weten?
Op www.vismigratie.be vindt u een databank met uitleg over alle migratieknelpunten op prioritaire waterlopen in het Vlaamse Gewest.

Daar is de grote gele kwik
Toen de VMM in 2003 het perceel voor de vistrap verwierf, lag het er weinig idyllisch bij. Asfalt, steengruis en ander afval moest afgevoerd worden. Intussen is op de oevers van de vistrap een bloeiende biotoop ontstaan.

Joris Van de Velde: "We hebben zoveel mogelijk gewerkt met natuurlijke materialen. Om de oevers te verstevigen, hebben we bijvoorbeeld biodegradeerbare kokosrollen gebruikt. Op termijn teren die rollen weg, maar intussen zullen de wortels van de bomen die we geplant hebben de oevers voldoende stevigheid bieden. We hebben alleen inheemse soorten geplant: wilgen, hazelaars, zwarte els, eiken..."
De grote gele kwikstaart kwam en zag dat het goed was.

Marc Florus: "De grote gele kwik is een vogel die zich graag ophoudt in de buurt van watermolens, maar ook vistrappen blijken een onweerstaanbare aantrekkingskracht op hem uit te oefenen. Bij elk bezoek laat hij zich wel opmerken."
"De vistrap bestaat uit veertien trappen van 12 cm waarmee we in totaal een hoogteverschil van 1,6 meter overwinnen." (Joris Van de Velde)
"Door er meer water door te laten passeren dan door de rivier, kan je vissen wijsmaken dat de bypass de hoofdstroom is." (Marc Florus, www. vmm. be)

Persbericht. Saskia Van Gestel, "Wasserij ideaal als toeristische dienst. Gemeente stapt uit renovatie watermolen als er geen Europees geld komt", in: Het Nieuwsblad, 01.03.2008.
Meerhout - De Vlaamse Milieumaatschappij en de gemeente Meerhout willen samen de oude wasserij naast de watermolen restaureren en er een educatief centrum van maken. Als alles volgens plan verloopt, moet het project tegen 2011 klaar zijn.
Een deel van de watermolen over de Grote Nete in Meerhout wordt binnenkort misschien gerestaureerd. Het gaat om de vroegere diamantslijperij die later werd omgedoopt tot wasserij. Het beschermde molenhuis werd in de jaren tachtig al gerenoveerd door de huidige eigenaars Jozef VanElsen en Leonie Cools. VanElsen maakte van het molenhuis een taverne.
De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) is vandaag de eigenaar van de oude diamantslijperij en wasserij naast het molenhuis. Onlangs bouwde de VMM nog een vistrap (een trapconstructie die de stroomopwaarts zwemmende vissen moet helpen) rond de oude wasserij. 'De VMM wil samen met de gemeente een aanvraag indienen om Europese subsidies te kunnen krijgen voor de restauratie van de oude wasserij', zegt schepen van Openbare Werken Roger Verheyen (CD). 'In mei weten we of het dossier wordt aanvaard en of we de subsidies krijgen. Die steun zou normaal veertig procent van het totaal bedrag uitmaken. De overige zestig procent wordt verdeeld tussen de gemeente en de VMM. Als de subsidies binnen zijn, dan moet de restauratie klaar zijn voor 2011. Als de subsidies worden geweigerd, stapt de gemeente Meerhout uit het project. De kostprijs wordt dan te hoog.'
Het gemeentebestuur van Meerhout ziet veel mogelijkheden in de oude wasserij. 'De VMM wil het gebouw omtoveren tot een educatief centrum met een permanente tentoonstelling rond watergebonden thema's', zegt schepen Verheyen. 'Bovendien kan ook de elektronica voor de bediening van de sluizen in het gebouw een plaats krijgen. Nu is die elektronica ondergebracht in een bruine container naast de wasserij.'
'Voor de gemeente is het een unieke kans om er bijvoorbeeld haar toeristische dienst in onder te brengen. Want naast het gebouw lopen er heel wat fiets- en wandelroutes. Daarnaast is er nog plaats voor een extra vergaderzaal.'
---------------
Saskia Van Gestel, "'Ons levenswerk is kapot'. Molenaar Jozef Van Elsen en zijn vrouw verkopen watermolen", in: Het Nieuwsblad, 14.06.2007.
Meerhout - Jozef Van Elsen (77) en Leonie Cool (76) willen hun domein met watermolen verkopen. 'Maar de kopers haken af als ze horen dat alles in agrarisch gebied ligt', zeggen de eigenaars ontgoocheld. 'De overheid heeft ons levenswerk kapotgemaakt.'
Een kippenslachterij, een restaurant, een visvijver, een overdekt zwembad, een feestzaal en een taverne in een 17de-eeuwse watermolen, dat is het levenswerk van Jozef Van Elsen en Leonie Cools uit Meerhout. 'In 1956 ben ik begonnen als molenaar', zegt Jozef. 'Het beroep zat bij ons in de familie. Mijn grootvader, mijn vader, mijn twee nonkels en mijn ondertussen overleden broer zijn allemaal molenaar geweest. Door een wet van Maria Theresia hebben molenaars eigendomsrecht over het water dat door de molen loopt, maar in 1970 werden de waterrechten opgeheven.'
De molenaar moest noodgedwongen stoppen met zijn activiteiten. Maar ondertussen hadden Jozef en Leonie niet stilgezeten. In 1965 openden ze een kippenslachterij, daarna een restaurant, een overdekt zwembad en een feestzaal. In 1981 restaureerde Jozef zijn watermolen en opende er een taverne.
'We hebben de inwoners van Meerhout kip aan 't spit leren eten, op restaurant leren gaan en leren zwemmen', zegt Jozef. 'In de jaren zestig was dat geen vanzelfsprekende zaak in een klein dorpje als Meerhout.'
Te oud
Jozef en Leonie willen hun watermolen, visvijver, restaurant en woonhuis op ongeveer twee hectare grond verkopen. 'Het onderhoud is veel te vermoeiend', zegt Jozef. 'Bovendien zijn we gewoon te oud geworden. Er daagden al verschillende kopers op, maar ze deinzen allemaal terug wanneer ze horen dat het domein in agrarisch gebied, zeer kwetsbaar gebied en VEN-gebied ligt. Uitbreiden mag er niet.'
Jozef en Leonie zijn zeer aangedaan door de zaak. 'Eigenlijk heeft de overheid gewoon ons levenswerk kapotgemaakt. We hebben er dag en nacht voor gewerkt, maar kunnen op het einde van ons leven niet eens genieten van de opbrengst.'
Meer info voor potentiële kopers: 014-82.15.15.
----------------

PROJECT > GEBIEDSGERICHT HERSTEL VAN WATERKWANTITEITSSYSTEEM
Aanpassing molenstuw en aanleg vistrap Grote Nete te Meerhout (B)
Een gezond rivierecosysteem herbergt een divers visbestand. Dit impliceert eveneens dat vissen zich vrij kunnen verplaatsen doorheen hun leefgebied om zich voort te planten, te voeden, te verschuilen en dergelijke. Doorheen de geschiedenis werd er heel wat kunstmatig ingegrepen op ons waterlopenstelsel met een aantal onmiskenbare gevolgen. Naast rechttrekkingen, verdiepingen creëren obstakels zoals stuwen aan watermolens een verval of onnatuurlijk hoge stroomsnelheden in de waterloop waar vissen niet tegenop kunnen. Daarbij kwam vaak nog een slechte waterkwaliteit zodat onze vissen het behoorlijk moeilijk hadden om te overleven.

Nu de waterkwaliteit zichtbaar verbetert, maken de Vlaamse waterloopbeheerders een fikse inhaalbeweging om ook werk te maken van het oplossen van vismigratieknelpunten. Als eerste worden die waterlopen aangepakt die als prioritaire vismigratieroute werden geselecteerd. Dit gaat voornamelijk over de grotere waterlopen en die waterlopen met een waardevol visbestand. Vlaanderen telt ongeveer 3000 km prioritaire waterlopen en daarvan liggen er 600 km in het Netebekken (zie http://www. vismigratie.be/) met welgeteld 134 knelpunten voor een vrije vismigratie. De waterbeheerders, zowel gewest, provincie en gemeenten, spannen zich in om deze binnen afzienbare tijd op te lossen. De vistrap Meerhout is daar één van maar niet de onbelangrijkste.

De Grote Nete verbindt de Beneden-Nete met de waardevolle bovenlopen waar nog tot de verbeelding sprekende vissoorten zoals Beekprikken, Bittervoorns en Kleine Modderkruipers (over)leven. Omdat in de Grote Nete nog deze beschermde vissoorten leven, is het valleigebied van de Grote Nete als de waterloop zelf aangemeld als een Speciale Beschermingszone waar de Europese habitatrichtlijn geldt. Ook één van de twee leefbare Serpelingpopulaties die Vlaanderen nog rijk is, is terug te vinden in de Grote Nete. De vistrap Meerhout ligt net op het overgangspunt van de middenloop naar de bovenlopen en dat verklaart de bijzondere waarde van dit project.\

Na jaren van ontwerp, grondverwerving en administratieve verplichtingen werd de bouw van de vistrap aangevat op 1 juli 2004. Het principe van een vistrap komt erop neer om een voor vissen onoverbrugbaar hoogteverschil te verdelen over verschillende wel overbrugbare drempels. In Meerhout overbruggen we 1,7 m niveauverschil aan de molenstuw door middel van 14 drempels van 12 cm. De drempels hebben een v-vorm en zijn bedekt met stenen. Door deze vormgeving ontstaat een variatie in stroomsnelheden wat gunstig is voor de passeerbaarheid van de vistrap door zowel grote als kleine visoorten. De vistrap is aangelegd als een by-pass rond de watermolen.

De aanleg van een vistrap te Meerhout ging gepaard met het vernieuwen van de molenstuw en het automatiseren van de bediening met afstandscontrole. De 4 molenstuwen waren in zeer slechte staat en lieten een accuraat waterbeheer niet meer toe. De vernieuwing en de automatisatie ervan laat een optimale capaciteit en gericht peilbeheer toe.

Een jaar geleden werd de vistrap in gebruik genomen en zijn de eerste resultaten (PDF) meer dan hoopvol. Het Instituut voor Natuur en Bosonderzoek volgt reeds jaren de vispopulatie op de Grote Nete, in het bijzonder de Kopvoorns. De onderzoekers volgden 17 Kopvoorns die uitgerust zijn met miniatuurradiozendertjes, zowel vóór de aanleg van de vistrap als daarna.
www.duurzamewatersystemen.info

Resultaten van het radiotelemetrisch onderzoek naar het gebruik van een bekkenvistrap door Kopvoorn op de Grote Nete te Meerhout.
Dit onderzoek, uitgevoerd door het INBO in opdracht van de VMM, afdeling Water bestaat uit twee delen. In een eerste deel, de voorstudie, werden 17 kopvoorns stroomaf de watermolenstuw te Meerhout gevangen en voorzien van een radiozender met batterij in de buikholte via een chirurgische ingreep. De batterij van de zenders gaan ongeveer 3 jaar mee en sturen een gepulseerd signaal uit op een bepaalde frequentie met een draagwijdte van 100 m. De inplanting van de radiozenders gebeurde in de maanden maart-april 2004, i.e. vóór de aanleg van de vistrap te Meerhout. De aanleg van de vistrap startte op 1 juli 2004 en eindigde eind april 2005. Kopvoorns zijn het meest mobiel net vóór en tijdens de voortplanting in de maanden mei-juni. Tijdens de lente van 2005 konden deze 17 kopvoorns telemetrisch gevolgd worden en werd hun positie in de Grote Nete dagelijks gevolgd. De voorstudie bevestigde dat de molenstuw tot vóór de aanleg van de visdoorgang in 2005 een absolute barrière vormde voor de stroomopwaartse migratie van vissen. Een ander, minder voor de handliggend resultaat is dat alle gezenderde kopvoorns afkomstig uit het studietraject een vaste verblijfplaats te hebben in de rivier, waarop ze gedurende lange periodes terug te vinden zijn en waarnaar ze, na eventuele korte uitstappen, steeds opnieuw terugkeren. Een vijftal kopvoorns hebben duidelijk 1 vaste verblijfplaats in de rivier terwijl andere individuen meerdere verblijfplaatsen hebben. Er kan m.a.w. een onderscheid gemaakt worden tussen meer en minder mobiele dieren.
Tijdens de voorstudie werden kopvoorns, eveneens voorzien van zenders, geïntroduceerd in het studietraject afkomstig van andere waterlopen. Deze dieren kwamen in een onbekende omgeving terecht, hebben geen "eigen" habitat in het studietraject en gedroegen zich in de lente van 2004 onrustig. M.a.w. vertoonden een grote 'migratielust'.
Tijdens de lente van 2005, i.e. net na de opening van de vistrap, werden de 17 kopvoorns opnieuw dagelijks opgespoord via de telemetrie. Vijf vissen haalden het einde van de evaluatiestudie (april 2005 - aug 05) niet. Mogelijk te wijten aan sterfte, het vroegtijdig uitvallen van de batterij, weggevangen, vertrokken uit het studiegebied.... Twee vissen werden in het begin van de evaluatiestudie niet meer teruggevonden.
Van de 12 overblijvende gezenderde vissen vonden 9 de weg naar de vistrap. Hierbij dient meteen opgemerkt te worden dat dit percentage geen maat is voor de attractie-efficiëntie van de visdoorgang. Vijf van de 12 kopvoorns konden gevolgd worden tot het meest stroomopwaartse pand en hebben dus succesvol de vistrap gepasseerd.

Dit onderzoek toonde ook aan dat de vistrap geschikt is voor stroomafwaartse migratie. Vier van de vijf kopvoorns die de vistrap volledig stroomopwaarts overbrugden, gingen nadien ook weer stroomafwaarts door de vistrap.
Deze telemetrische studie toont onomwonden aan dat de bekkentrap passeerbaar is voor kopvoorns, zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts.
Het gevonden aantal vissen die de vistrap vinden en passeren mogen niet geïnterpreteerd worden als respectievelijk de attractie- en passage-efficiëntie. Zoals gesteld zijn er mobiele (vissen met uitgesproken migratiedrang) en minder mobiele kopvoorns in hetzelfde studiegebied. De lokstroom die de vissen moet aantrekken om de vistrap in te slaan is zeer goed en de passeerbaarheid van de drempels is eveneens zeer goed.

Aanvullend is er een andere detectiestudie (PIT-telemetrie) op het INBO gestart die meer vissoorten en meer aantallen heeft voorzien van een zendertje (17 soorten). De studie is pas gestart (april '06) en er zijn slechts zeer voorlopige resultaten op dit moment beschikbaar. Met zekerheid kan gesteld worden dat in deze studie naast de kopvoorns, ook blankvoorns, Am. Dwergmeervallen, palingen en rietvoorns de vistrap volledig kunnen passeren.

"Renovatie watermolen Meerhout", http://www. vmm.be (2009)
Op dinsdag 2 juni ondertekent de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) met de gemeente Meerhout een samenwerkingsovereenkomst voor de renovatie van de oude wasserij van de Meerhoutse watermolen over de Grote Nete. De renovatie kadert in het Europees programma Interreg-IVa over interactief waterbeheer.
Weldoordacht project
De VMM engageert zich samen met de gemeente Meerhout voor een weldoordacht project. Het gerenoveerde gebouw zal immers niet enkel voorzien in een technische ruimte voor de bediening van de stuwen, maar ook in een tentoonstellings-, vergader- en kantoorruimte waar de gemeente haar toeristische dienstverlening kan in onderbrengen. De renovatie zal voltooid zijn tegen eind 2011.
Renovatie oude wasserij
De Meerhoutse watermolen over de Grote Nete bestaat uit twee delen. Het molenhuis is een taverne in private handen, de VMM is eigenaar van de vroegere diamantslijperij of oude wasserij. De renovatie van de oude wasserij komt er als vervolg op de aanleg van de vistrap en de bouw van het bijhorende stuwencomplex. De technische installatie werd toen tijdelijk ondergebracht in een container, maar zal nu een plaats krijgen in de gerenoveerde oude wasserij van het watermolengebouw.
Toeristische uitvalsbasis
Naast het stuwencomplex zal er op het gelijkvloers ook ruimte worden gecreëerd voor de toeristische dienstverlening van de gemeente Meerhout. De watermolen en de visdoorgang liggen op een kruispunt van verschillende druk gebruikte fietsroutes en wandelwegen en fungeren zo als ideale toeristische uitvalsbasis.
Informatieve trekpleister
De VMM ziet dan ook een unieke kans om op deze locatie een informatieve trekpleister uit te bouwen. Met een vergader- en tentoonstellingsruimte op de bovenverdieping kan verder gewerkt worden aan de draagvlakverbreding voor het integraal waterbeheer in het Netebekken en de ruimere omgeving. Binnen dit informatief project kan de geïnteresseerde en/of toevallige bezoeker wegwijs gemaakt worden in watergebonden thema's zoals onder andere rivierherstel, vismigratie en het beheer van kwetsbare onbevaarbare waterlopen. Door de unieke en centrale ligging van de watermolen biedt dit project blijvende kansen naar samenwerking en uitstraling in heel Vlaanderen en tot in Nederland.
Bij de renovatie wordt gestreefd naar een eigentijdse oplossing in een sobere architectuur. Het gerenoveerde gebouw dient zo aan te sluiten bij de huidige omgeving. Daarbij verbindt de Vlaamse Milieumaatschappij zich ertoe een stimulerend en consequent voorbeeld te stellen naar duurzaam bouwen en een efficiënt energie- en watergebruik.
Meerhout, 2 juni 2009
Meer info: Katrien Smet (053 72 65 73 - 0473 99 28 70)

"De watermolen heropent!" natuurpunt.be (nov. 2019)
Kom een kijkje nemen op zondag 8 december tussen 11u en 16u en ga mee op rondleiding in het nieuwe bezoekerscentrum Grote Netewoud.
Na vele duizenden werkuren staan onze vrijwilligers te trappelen om jullie met trots rond te leiden in hun nieuwe onthaalcentrum en fiets- en wandelcafé.
Rondleidingen
Vanaf 11u kan je om de 10 minuten een rondleiding volgen met één van onze gidsen, die je voluit zullen vertellen over de verwezenlijkingen en toekomstplannen.

Werken
Alfred Hansay, "Etude sur la formation et l'organisation économique du Domaine de l'Abbaye de Saint-Trond" (vermelding van 7 april 741).
Herman Holemans, "Provincie Antwerpen - Volledig overzicht van bestaande & verdwenen wind- water- & rosmolens", Kinrooi, Studiekring "Ons Molenheem", 1986, p. 52.
Herman Holemans, "Wind- en watermolens van de provincie Antwerpen. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 3. Gemeenten P-Z", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2011 (niet vermeld)
H. Holemans & P.J. Lemmens, Molens der Zuiderkempen, Nieuwkerken, 1978, p. 72-77;
Louis Grietens, De Molens van Meerhout: I. de Watermolen, in: De Zuiderkempen, X, 1941, nr. 1-2, p. 69-73; overgenomen in: De Belgische Molenaar, jg. 51, nr. 11 (30 april 1956), p. 146-148;
E. D(e) K(inderen), "De watermolen van Meerhout", in: De Belgische Molenaar, LXXII, 1977, nr. 22 (22 nov.), p. 290-292.
Frans J.B. Dirks, "Watermolens van de provincie Antwerpen", Antwerpen, 1990, p. 64-70;
Arthur Cornelis, "Geschiedenis van Meerhout-Gestel", Meerhout-Gestel, 1984;
F. Brouwers, "De toekomst van een verleden. Levende molens in de provincie Antwerpen", s.l., Levende Molens Werkgroep Kempen-Antwerpen, (1997);
W. Lehaen, "Genealogie van de stam Zels / Sels", s.l., 1989, 218 p. ;
Paul Hendriks, "De watermolens. 7. Meerhout", in: P. Hendriks & R. Hoeben, "Provincie Antwerpen. Wind- en watermolens", p. 28-29;
"De molens der provincie Antwerpen: Meerhout, watermolen op de Grote Nete (aan het einde der Molenstraat)", in: Natuur- en Stedenschoon, jg. 31, nr. 4 (april 1958), p. 43;
Herman Holemans, "Beschrijving van het molenbedrijf te Meerhout. (Vertaald van het Frans), in: Ons Molenheem, 1983, nr. 2, p. 19-20;
Els De Kinderen, "Groeiende Kempense belangstelling voor molens [Prinskensmolen, Watermolen en Haanvense Molen]", in: Levende Molens, jg. 2, 1979, nr. 20 (22 oktober 1979), p. 265-266.
Jos Sterckx, Krista Wilms, Jan Melis e.a., "Slag van de molen. Hier maalt men voor alleman die zijn loon geven kan", Meerhout, 2011.

Persberichten
Saskia Van Gestel, "Wasserij ideaal als toeristische dienst. Gemeente stapt uit renovatie watermolen als er geen Europees geld komt", in: Het Nieuwsblad, 01.03.2008.
Saskia Van Gestel, "'Ons levenswerk is kapot'. Molenaar Jozef Van Elsen en zijn vrouw verkopen watermolen", in: Het Nieuwsblad, 14.06.2007. 
VGD, "Gescheurde balk is gerepareerd", in: Het Nieuwsblad, 14.06.2007.
WVdB, "Nieuwe poging renovatie oude wasserij op komst", in: Gazet van Antwerpen, 27.02.2008.
Lieven Denewet, "Vier Vlaamse molens te koop (mei 2008)", in: Molenecho's, XXXVI, 2008, 2, p. 90-91.
WVDB, "Handtekening start renovatie watermolen", in: Gazet van Antwerpen, 03.06.2009.
SVE, "Renovatie oude wasserij aan de watermolen", De Streekkrant, 09.06.2009.
Saskia Van Gestel, "Watermolen wordt toeristische uitvalsbasis. Oude wasserij in watermolen krijgt renovatiebeurt", Het Nieuwsblad, 03.06.2009.
Leo Brouwers, "Renovatie Meerhoutse watermolen. VMM en gemeente Meerhout ondertekenen samenwerkingsovereenkomst", Het Nieuwsblad, 03.06.2009.
WVDB, "Oude wasserij verandert in toeristisch centrum", in: Gazet van Antwerpen, 20.05.2009.
Renovatie watermolen Meerhout", vmm.be (2009)
Nele Caeyers, "Meerhoutse postkaarten te verkrijgen", Gazet van Antwerpen, 15.07.2010.
Saskia Van Gestel, "Gebouw watermolen krijgt sobere restauratie. Oude wasserij wordt expo- en vergaderruimte", Het Nieuwsblad, 04.03.2011.
Leo Brouwers, "Nieuw bezoekerscentrum opent in Meerhout", Het Nieuwsblad, 09.02.2013.
Ludo Vervloet (LVL), "Nieuw bezoekerscentrum in Meerhout. 'De Wasserij'", Het Nieuwsblad, 14.04.2013.
EJM, "Team Watermolen serveert spaghetti", Het Laatste Nieuws, 03.05.2018.
Leo Brouwers, "Opendeurdag op 21 april. Nieuw bezoekerscentrum De Watermolen wordt ingehuldigd", Het Nieuwsblad, 15.04.2013.
Sofie Verheyen, "Watermolen", 10.04.2013.
Saskia Van Gestel, "Gerenoveerde wasserij  in de kijker op Erfgoeddag", Het Nieuwsblad, 20.04.2013.
Saskia Van Gestel, "Watermolen (wellicht) eindelijk verkocht", Gazet van Antwerpen, 07.10.2014.
Saskia Van Gestel, “Meerhout – Natuurpunt koopt watermolen”, Gazet van Antwerpen, 19.10.2015.
Jean Eykmans, "Meerhout. Monument wordt toeristische toegangspoort grote Netewoud", Het Laatste Nieuws, 20.10.2015.
Saskia Van Gestel, "Vissoorten stijgen. In beeld. Internationale vismigratieidag aan de watermolen", Gazet van Antwerpen, 23.05.2016.
"Wereld Vismigratiedag - Vissen kijken aan de Grote Nete”, natuurpunt.be (2016)
"Natuurpunt restaureert watermolen Meerhout", rtv.be (17.06.2016).
"Feestelijke opendeurdag: De Watermolen herleeft", UITinVLAANDEREN.be (juli 2016)
VGD, "Watermolen is tegen zomer 2017 taverne", Het Nieuwsblad, 04.08.2016.
Hans Otten, "De oude watermolen herleeft", Gazet van Antwerpen, 06.08.2016.
"Watermolen groeit naar natuurpoort", Het Nieuwsblad, 03.08.2017.
EJM, "Watermolen krijgt make-over",  Het Laatste Nieuws, 05.08.2016.
EJM, "Vogelweekend in en rond watermolen", Het Laatste Nieuws, 29.01.2018.
Jean Eyckmans, "Oude watermolen wordt natuurcafé. Natuurpunt mikt op opening begin 2019", Het Laatste Nieuws, 10.04.2018.
EJM, "Team Watermolen serveert spaghetti", Het Laatste Nieuws, 03.05.2018.
"De watermolen heropent!" natuurpunt.be (nov. 2019)
"Agentschap Natuur en Bos, VMM, Natuurpunt en gemeentebestuur werken samen. Watermolen draait weer na 40 jaar", Het Nieuwsblad, .. 11.2019.

Mailberichten
Maarten Osstyn, Adegem, 04.12.2017.