Mol, Vlaanderen - Antwerpen
- Naam
- Watermolen, De Beekjuffer
- Ligging
- Het Getouw
2400 Mol
op de Molse Nete
kadasterperceel F983
Vlaanderen - Antwerpen
- Geo positie
- 51.186844, 5.122141 (Google Streetview)
- Eigenaar
- Gemeente Mol, in beheer van natuurvereniging De Gagel
- Gebouwd
- Voor 774 / voor 1223 / 1758
- Type
- Onderslag watermolen
- Functie
- Korenmolen
- Kenmerken
- Resterend klein gebouw
- Gevlucht/Rad
- Houten onderslagrad (2005)
- Inrichting
- Verwijderd
- Toestand
- Gerenoveerd als gebouw met nieuw waterrad
- Bescherming
- niet,
Niet beschermd - Molenaar
- Geen
- Openingstijden
- Als museum van de Molse Netevallei. Contact: tel. 0484/699250 (Staf Heurckmans, vzw De Gagel)
- Database nummer
- 1454
- Ten Bruggencatenummer
- 51454
Karakteristiek
Beschrijving / geschiedenis
De ouderdom van de watermolen is niet meer te bepalen, maar de molen kan gesitueerd worden grofweg tussen het jaar 800 en het jaar 1000. Sommige bronnen melden zijn bestaan reeds in 774, in het Karolingische tijdperk. De molen zou toen vermeld zijn geweest bij de aanstelling door Karel de Grote, van Adelhardus, als Gouwheer.
Later, in een betwisting in 1223 tussen de Abdij van Corbie nabij Amiens en de grondvoogd van Mol, Sijmon en zijn vrouw, werd uiteindelijk beslist dat deze laatsten de watermolen mochten behouden.
In 1377 schonken Hertog Wenceslaus en de Hertogin Joanna van Brabant de watermolen aan de bewoners van Mol, uitgezonderd de Mol-Nete en de watermolen die "kroongoed" en "banmolen" bleven.
Voor de voogd van Mol was die watermolen een grote bron van inkomsten, naast gerechtsboetes en dergelijke.
Het belang van de Molse graanteelt blijkt uit de graanprijslijsten bewaard in Antwerpen. Dit wijst op een aanzienlijke graanuitvoer. De Molse watermolen gaf wel aanleiding tot moeilijkheden. De beemden werden dikwijls in de zomer bewaterd met Netewater om een goede toemaat te geven. Zo bleef er te weinig water over om de watermolen te doen draaien. Om daaraan te verhelpen werd in de 14de eeuw het water van de Mol-Nete verlegd naar de Scheppelijke Nete. De ingreep liep door de beemden stroomopwaarts van de watermolen. Zo kreeg de watermolen meer water in de zomer. De ingreep is nog steeds te zien oostelijk van de Bresserdijk. De volksmond spreekt nog steeds correct over de Oude Nete en de Nieuwe Nete.
Na die waterhuishoudkundige ingreep kwamen er klachten over wateroverlast in de omgeving, die pas ophielden toen een 100 jaar geleden de watermolen uitgeschakeld werd.
Rond 1580 werden de watermolen en het molenhuis totaal verwoest.
In 1758 werden zij terug opgetrokken maar in kleinere vorm door de molenaar Adriaen Smolders. Dit staat nu nog in een steen vermeld, namelijk "A.S. 1758".
In 1786 werd de watermolen van de "Molenhoek" en ook de windmolen van Achterbos te Mol verkocht door Keizer Jozef II aan de molenaarsfamilie Frans van de Vliet-Daems. Op de gemeenteraad van Mol van 16 maart 1830 werd beraadslaagd over de "peylschaal" van de molen.
Kadastrale beschrijvingen:
- ca. 1817: "Il y a dans la commune de Mol six moulins, dont cinq à vent et un à eau pour moudre grains. Ces six moulins seront divisés en trois classes à raison de leur valeur et de leur situation. La première classe sera composée des moulins à vent situés dans la S(ecti)on du Marché, de Stokt et d'Agterbosch. Ils seront évalués savoir à un revenu brut de f. 710 et net à f. 480. Dans la seconde classe sera rangé le moulin à eau aussi dans la S(ecti)on du Marché. Il ne peut... de concurrence avec les précédents attendu que pendant certaines époques de l'année il est en inactivité à cause de l'eau qui lui manque. Il recevra pour ces motifs une évaluation inférieure savoir brut de f. 480 et net de f. 320"
- ca. 1830: "Een kadasterdocument van rond 1830 beschrijft de molen als volgt: "deze molen staat op de rivier de N ethe, welke des somers met de groote droogten gebrik (sic) aan water heeft, hij is geplaets in een steenen gebouw met pannen gedekt en niet zeer goed onderhouden, heeft slechts een draaywerk met twee paar steenen, dewelke niet gelijktijdig kunnen werken, hij is verhuurd aan Jozef Vermayen).
Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Van de Vliet-Daems Franciscus, de weduwe, molenarin te Dessel
- later, eigenaar: Raeymaekers-Van Gansewinkel Adrien, de weduwe
- 12.11.1887, erfenis: a) Van Gansewinkel Marie Elisabeth (voor 1/2), zonder beroep te Dessel en b) Raeymaekers-Van Gansewinkel Adrien (voor 1/2), de kinderen (nota: de weduwe Van de Vliet was de grootmoeder van deze eigenaars)
- 24.06.1889, deling: a) Raeymaekers Norbert, molenaar te Mol, b) Raeymaekers Victor, molenaar te Mol, c) Goossens-Raeymaekers August, molenaar te Mol, en d) Van Houdt-Raeymaekers Victor, de weduwe, herbergierster te Geel
- 06.11.1907, verkoop: Provincie Antwerpen (notaris Smolderen)
- 24.02.1911, verkoop: Gemeente Mol (beslissing gouverneur)
De molen heeft nog gewerkt tot in 1910. Daarna kwam de watermolen, gebruikt als opslagplaats, in verval. De gemeente Mol, die intussen eigenaar geworden was, liet toen de sluis en het vervallen rad afbreken. Nadien is ook het molenhuis verdwenen.
De dienstdoende burgemeester Alfons De Clercq bevestigde op 4 juni 1945 schriftelijk dat het Molse Katholieke Studentengild Vlaamsch en Volksch voor onbepaalde tijd het gebouw ‘de oude watermolen’ in bruikleen krijgt van de gemeente. Bert Nuyts, Sint – Pieterstraat 7; Marcel Hus, Collegestraat 27, Leo Hannes, Stationstraat 60, en Viktor De Boulle, Kloosterstraat 5, worden aangeduid als verantwoordelijken. Zij hebben uitsluitend het recht om over het gebouw te beschikken of om er andere verenigingen buiten het studentengild toe te laten.
Dank zij de steun van Koning Boudewijnstichting en de Nationale Loterij, kon het overgebleven molengebouw rond 1985 gerenoveerd worden. Van het molenwerk bleef evenwel niets over.
In 2005 namen het gemeentebestuur van Mol, vzw Kemp en de Molse Kamer voor Heemkunde het initiatief een nieuw houten onderslagrad te plaatsen. Daarbij kregen ze de hulp van het Technisch Instituut Sint-Paulus en van de firma Baudoin uit Mol. Op 26 juni 2005 werd het waterrad plechtig ingehuldigd. Het molenhuisje wordt beheerd door natuurvereniging De Gagel. Die richtte er een museum in over de verschillende aspecten van de Molse Nete. Het krijgt de naam "De Beekjuffer". Dankzij de stijging van de waterkwaliteit duikt dit insect stilaan weer op langs de Nete.
In september 2005 brak door jeugdig vandalisme een schoep af. Het rad werd echter zo zwaar belast dat de as beschadigd werd zodat het rad in de Nete terecht kwam. Het rad werd tijdelijk verwijderd voor herstelling . In maart 2008 is het teruggeplaatst, zodat het weer in zijn oude glorie kan schitteren. Er bestaan zelfs plannen om opnieuw een stuw en binnenwerk (met een koppel maalstenen) aan te brengen.
Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS
Aanvullende informatie
"De watermolen van Mol", in: kempvzw.be
Na een intermezzo van honderd jaar draait het waterrad weer aan de middeleeuwse watermolen langs de Molse Nethe. Naast de Kamer voor Heemkunde en Kemp droegen ook het Technisch instituut St Paulus en de firma Baudoin hun steentje bij aan dit project.
Al in de Middeleeuwen stond er op dezelfde plaats aan de Nethe een watermolen die lang het monopolie had op het malen van graan. De molen , die tot de Franse revolutie eigendom was van de voogden van Mol, werd verpacht.
Molenaars waren belangrijke en invloedrijke dorpsfiguren.
De watermolen zorgde ook voor problemen. Al vroeg bleek deze watermolen de oorzaak te zijn van de wateroverlast en de overstromingen waarmee de regio te kampen had. Om meer energie te verkrijgen werd het waterpeil op allerlei manieren opgestuwd. Om het molenrad een grotere watertoevoer te bezorgen werd in de veertiende eeuw onder meer het water van de echte Molse Nethe afgeleid naar de Scheppelijke Nethe. Daarmee kregen we een oude en een nieuwe Nethe.
Ook in de negentiende eeuw werden pogingen ondernomen om het waterpeil te corrigeren en overstromingen tot een minimum te herleiden. Maar zelfs de uitdieping van de Nethe mocht niet baten en in 1906 werd de watermolen onteigend en stigelegd om een definitief einde te maken aan de waterhinder.
Na 100 jaar hangt er nu terug een rad. Het rad is gemaakt naar Brabants-model. Dit is vrij uniek. Van de resterende molens zijn de meeste met een limburgs rad voorzien.
De Beekjufer
Met de restauratie van het rad heeft De Gagel tevens het molenhuisje aan de binnenkant aangepakt. De Gagel heeft daar een museum ondergebracht rond de Molse Nethevallei. Het is te bezoeken na afspraak met De Gagel: Staf Heurckmans 0484/699250
KEMP dankt voor de sponsoring
FIRMA BAUDOIN
BOUWWERKEN HUYSMANS (Carlo Willekens)
Na een vernieling werd het rad tijdelijk verwijderd voor herstelling . In maart 2008 is het teruggeplaatst, zodat het weer in zijn oude glorie kan schitteren
Literatuur
Herman Holemans & P.J. Lemmens, "Molens der Noorder- en Oosterkempen", Nieuwkerken, Ten Bos, 1980, p. 73.
Herman Holemans, "Wind- en watermolens van de provinca) Vloebergs, b) ie Antwerpen. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 2. Gemeenten H-O", Opwijk, Studiekring "Ons Molenheem", 2010.
Roger Knaepen, "Moll-Baelen-Desschel 1559-1795", Mol, Lions Mol-Geel, 1982, p. 384-390;
F. Prims, "De voogd en de molen van Corbie te Mol", in: Antwerpiensia, jg. 23, 1952, p. 155-159; "Profiel van Mol", Mol, Tafelronde 47, 1971, p. 442;
Ad. Reydams, "Eenige bladzijden uit de geschiedenis der Vrijheid en Voogdij van Moll, Baelen en Desschel", Mechelen, L. en A. Godenne, 1893, p. 14-16;
Paul Vos & John Wijnen, "Panorama van Mol", Mol, Tafelronde 47, 1974, p. 39-52;
Frans J.B. Dirks, "Watermolens van de provincie Antwerpen", Antwerpen, 1990, p. 114-115;
M. Bruynseels, "De Watermolen van Mol", in: De Belgische Molenaar, febr. 1986;
"Verdwijning van den Watermolen", in: Annonceblad Mol, 23.02.1907;
I. Adriaensens, "Watermolen Mol", Brussel, Koning Boudewijnstichting, 1986;
Theo Ignacius Welvaart, "Geschiedkundige bijdrage over de voogdij Mol".
G. Vanreusel, "De Molens van Mol", bijdrage tot de toponymie van Mol.
Jo Lommelen, "Watermolen van Mol met rad... zonder rad", in: Levende Molens, XXVII, 2005, nr. 10, p. 117.
"De watermolen van Mol", in: kempvzw.be
"De watermolen in 1945", in: Nieuwsbrief Molse Kamer, Archief, Documentatiecentrum, zomer 2006, p. 5.
Werkgroep Zo leefde Ginderbroek, "Zo leefde Ginderbroek. 7B. Er waren eens... zeven windmolens in Mol".
Nuyts Rik, Molens in Mol, Molse Tijdingen, IX, 2001, p. 95 e.v.
Persberichten
Saskia Van Gestel, "Vandalen bewerken gloednieuw waterrad. Snelle reparatie zal bloed, zweet en tranen kosten", Het Nieuwsblad, 26.09.2005.
D.V.M., "Watermolen wordt gerestaureerd. Oudste gebouw van Mol", Het Volk, 5-6 april 1986; VM, "Waterrad draait weer na honderd jaar", in: Het Nieuwsblad, 6 juli 2005;
MTO, "Het plekje Mol - Rondom wijst u de weg in eigen streek. Oude watermolen", Het Nieuwsblad, 23.04.2014.
Sofie Verheyen, "Gedeelte Molse Nete staat tijdelijk droog", Het Nieuwsblad, 27.03.2015.